همين شيوه رفتار شد. ساكنان اين ناحيه كه از اديان گوناگون مسيحى، يهودى، زردشتى و بودايى تشكيل مى‌شدند؛ گروهى اسلام آوردند و گروهى نيز با پذيرش حاكميت سياسى اسلام همچنان بر كيش خود باقى ماندند. در هر حال مقررات به گونه‌اى وضع مى‌گرديد كه امكان زندگى براى همگان فراهم بود. [1]

فرانسيس پيترز گفته است: فتوحات مسلمانان چندان چيزى را از ميان نبرد. آنچه لگدمال ايشان شد چيزى نبود جز رقابتها بر سر قدرت و نيز خون‌ريزيهاى فرقه‌اى در ميان مردمى كه به تازگى در مقابل اسلام خاضع شده بودند. مسلمانان با مسيحيت مدارا كردند، اما بساط قدرت آنان را برچيدند؛ از آن پس زندگى و عبادت مسيحيان، موقوفات ايشان، سياستهايشان و علم كلامشان، ديگر امورى خصوصى بود و شأن عمومى نداشت. چونان طنزى ظريف، اسلام شأن و مقام مسيحيت را به همان نحوى كاسته بود كه مسيحيان خود پيشتر در مورد يهوديان روا داشته بودند. منتها اين دو جريان يك تفاوت با هم داشتند، اسلام شأن مسيحيت را صرفاً به لحاظ قضايى يا شرعى تنزل داده بود، و اين تخفيف و تنزل، تعقيب و آزاد يا خونريزيهاى دايمى به همراه نداشت و به طور كلى، ولو با استثناهايى، فارغ از رفتارهاى آزارنده بود. [2]

اما نكته بسيار قابل تأمل اينكه «اگر يك عامل اساسى مشترك در گسترش جهانى اسلام وجود داشته باشد، آن توانايى اين دين در تشكيل انجمنهاى مذهبى، جوامع بزرگ و دولتهاى اسلامى مى‌باشد. نخبگان حكومتى، مردمان قبيله‌اى و بازرگانان نخستين كسانى بودند كه به اسلام گرويدند. نخبگان حكومتى با هدف تثبيت قدرت خود و مردمان قبيله‌اى و بازرگانان با هدف برقرارى اتحاد اقتصادى با يكديگر به اين دين گرويدند. در دوره پيشامدرنيزم با ورود اسلام در هر منطقه، يا جوامع و دولتهاى جديدى در آن منطقه شكل مى‌گرفتند و يا جوامع و امپراتوريهاى موجود در آن منطقه بر پايه اصول و تعاليم اسلامى از نوسازماندهى شدند. بسيارى از قسمتهاى آفريقا و آسياى مركزى، تا زمان ورود اسلام به آنها، هيچ دين توحيدى و هيچ نوع تشكيلات

[1] . تاريخ جوامع اسلامى، ص 350

[2] . ايران، اسلام، تجدد، ص 109 به نقل از:
Bannerman,PatrickJ.,Islaminperspective,3vols.,(chicago:universityofchicagopress,1988), P.86