1- 1. عصر طلايى تمدن اسلامى‌

در دوران خلافت عباسيان، [1] به ويژه پس از راه‌يابى فرهنگ ايرانى به دستگاه خلافت، فعاليتهاى علمى نيز در جهان اسلام شتاب گرفت. تلاشهاى اين دوره چنان گسترده و چشمگير بود كه به «عصر طلايى- تمدن اسلامى» شهرت يافته است. سيد اميرعلى در اين باره مى‌نويسد:

هر ملت بزرگى در جهان عصرى طلايى داشته است. چنين بود آتن در دوره پريكلين و رُمْ در عصر آگوستن و همچنين جهان اسلامى در دوره شكوه و جلالش؛ و ما بايد به ديده عدالت به دوره‌اى بنگريم كه از جلوس منصور شروع و به مرگ معتضد بالله خاتمه مى‌يابد ... اعراب با نفوذ الهام‌بخش پيامبر بزرگ كه به آنها يك كتاب قانون و يك مليت بخشيد و (نيز) به كمك حكمرانان خود دروس عقلى را از شرق و غرب گرفتند، آنها را با تعليمات پيامبر درآميختند و «از جنگجويى به دانشجويى رسيدند.» هامبولد مى‌گويد: «اعراب به نحو تحسين‌آميزى در موقعيتى قرار گرفته بودند تا نقش ميانجى را بازى كنند و به مللى از سرزمين فرات گرفته تا گودال كوئيوير و آفريقاى ميانى نفوذ يابند. فعاليت بى‌نظير فكرى ايشان عصر مجزا و متمايزى را در تاريخ جهان مشخص مى‌سازد.» [2]

مطالعه دقيق تاريخ اين دوره، سه ويژگى را در تلاشهاى علمى مسلمانان نشان مى‌دهد.

1. بروز رقابت علمى ميان شهرهاى گوناگون و نيز همچشمى حكمرانان محلى با خلفا و سلاطين در ترويج علم و تكريم عالمان.

2. رقابت علمى ميان خلافتهاى بزرگ رقيب يعنى عباسيان در بغداد، فاطميان [3] در قاهره.

3. رقابت علمى ميان حكمرانان اسلامى در اسپانيا.

گرمى بازار رقابت علمى موجب گرديد تا آواى فلسفه و تعليم و تربيت به راهنمايى مسلمانان، از سواحل آتلانتيك به طرف مشرق تا اقيانوس هند و حتى فراتر از آن تا اقيانوس‌

[1] . عباسيان يا آل عباس يا بنى عباس؛ سلسله‌اى مشهور و با دوام‌ترين سلسله‌هاى خلفاى اسلامى بود كه، بعد ازامويان، 37 تن از ايشان از 132 ه‌ تا 656 ه‌ به توالى خلافت داشته‌اند و پس از بناى بغداد، اين شهر مقر خلافتشان بود (دايرة المعارف فارسى)

[2] . روح علمى اسلام، سيد اميرعلى، ترجمۀ محمدمهدى حيدرپور، ص 43-44

[3] . سلسلۀ شيعى اسماعيلى كه از 297 تا 567 ه‌. ق ابتدا در شمال غرب آفريقا و سپس در مصر سلطنت كردند. نام اين سلسله بدين مناسبت است كه فاطميان مدعى بودند كه از نسل على (ع) و فاطمه (س) هستند. (دايرة‌المعارف فارسى)