2. آغاز رونق تجارت در تمدن اسلامى‌

در حالى كه تا پيش از سده چهارم هجرى، به دليل روحيه جنگاورىِ اقطاع (تيول) خواران، تجارت رونق اندكى داشت، از اين پس در اين باب تحولى عظيم پيش آمد و نيازهاى مادى فراوان جامعه باعث رونق آن گرديد. بازرگانى ممالك اسلامى در قرن چهارم از مظاهر ابهّت اسلام بود و جهان اسلام ملكه تجارت دنيا محسوب مى‌گرديد و مقام نخست را داشت. كشتيها و كاروانهاى مسلمين همه درياها و صحراها را درمى‌نورديد و اسكندريه و بغداد، دست كم در مورد كالاهاى تجملى، دو مركز تعيين نرخ بودند.

تا پيش از قرن چهارم تجارت دنيا در دست تاجران يهودى بود. ولى از آن پس تاجران شامى جايشان را گرفتند؛ و با اهميت يافتن و رشد تجارت خودى، يهوديان- كه تا آن هنگام- به «تاجريان دريا» مشهور بودند- از درياهاى اسلامى بيرون رانده شدند. [1]

از موفقيتهاى بزرگ مسلمانان در سده چهارم، گشودن راه تجارى روس در شمال بود.

پيش از آن نيز ارتباطات محدودى ميان بلاد روس و ممالك اسلامى وجود داشت، ولى به سال 309 ه بين خليفه عباسى و شاه منطقه ولگا ارتباط سياسى برقرار شد و در سال بعد آن، شاه و تبعه‌اش اسلام آوردند. در همان دوران حكومت بخش شمالى ممالك اسلامى براى نخستين بار به دست فرمانروايان لايق سامانى افتاد. اينان علاوه بر حفظ مرزها، منطقه را به سوى رونق و تكامل سوق دادند و براى تجار بيگانه سود معتدلى را تضمين نمودند. بيشتر سكه‌هاى اسلامى كشف شده در شمال اروپا، مربوط به قرن چهارم؛ و بيش از دو سوم آن، سكه‌هاى سامانى است. از آن تاريخ به بعد، تا بعد از جنگهاى صليبى، راه شرق به شمال اروپا از طريق روسيه بوده است. [2]

در سده چهارم، مسلمانان علاوه بر نفوذ در شمال، در شرق نيز بر مناطق گسترده‌اى دست يافتند. در سال 331 ه. پادشاه چين فرستاده‌اى را به بخارا گسيل داشت و خواستار دوستى با نصر بن احمد سامانى گشت؛ و او رضايت داد كه پسرش، دختر خاقان چين را به زنى بگيرد. از اين رو راه تجارت چين به روى مسلمانان باز شد. در حدود سال 400 بخشهاى گسترده‌اى از هند با

[1] . تمدن اسلامى در قرن چهارم هجرى، تز آدم، ترجمۀ عليرضا ذكاوتى قراگزلو، ص 205-207

[2] . همان، ص 207