برخى ازآنان با الهام از نظريه كثرت‌گرايى افراطى دينى، به ويژه نظريه «جان هيكى» مدعى شده كه اصلًا دين خالص و حق محض وجود ندارد، همه اديان و مذاهب در سراسر دنيا آميزه‌اى از حق و باطل‌اند؛ در عين حال، همگى به نوعى تلقى از دين حق داشته و بر صراط مستقيم هدايت‌اند؛ زيرا صراط مستقيم، متعدد و متكثر است و اگر چنين نباشد و تنها يك دين و يا يك مذهب بر حق باشد هدايت‌گرى خداوند معنا نخواهد داشت. اينان تصريح كرده‌اند نه تشيع، اسلام خالص و حق محض است و نه تسنّن. نه فقه مالكى، نه فقه جعفرى، نه زيديه و نه وهابيه. [1]

در اينجا مجال بررسى و نقد نظريه پلوراليسم دينى نيست، و تنها پاسخ برخى دعاوى كه ذكرش گذشت و بيشتر مطرح مى‌باشد، ارائه خواهد شد.

پيشاپيش اين نكته مهم را يادآور مى‌شويم كه بررسى پيشينه پلوراليسم دينى در غرب نشان مى‌دهد كه اين نظريه در راستاى نفى انحصارگرايى دينى در آيين مسيحيت كليسايى و مبارزه با تنگ‌نظرى موجود در آن آيين مطرح شده و در واقع راه‌حلى است براى پيروان اديان و مذاهب ديگر دنيا كه آنها نيز راهى به سوى حق و حقيقت داشته و بر مسير هدايت و سعادت‌اند، نه فقط پيروان آيين مسيحيت و يا صرف آيين خاص ديگرى.

گرچه پلوراليسم دينى با توجه به برخوردارى از محتواى مثبت و منفى يا افراطى و معقول و منطقى، همه ابعاد آن مورد نفى و انكار نيست، ولى پلوراليسم افراطى دينى مورد نظر امثال جان هيك مردود است؛ زيرا از جمله پيامدهاى غير قابل قبول آن، نفى وحدت ذاتى و جوهرى اديان و پذيرش تفاوت ذاتى و تباين ميان آنها است، كه خلاف واقع است. گذشته از اين، پذيرش آن به معناى نفى اعتقاد به حقانيت مطلق از دين خود است، كه به هيچ وجه نمى‌تواند مورد پذيرش پيروان اديان و مذاهب باشد؛ زيرا هر كدام از پيروان اديان معتقد به حقانيت دين خود هستند؛ در غير اين صورت پيروى از يك دين و ترجيح آن بر ساير اديان توجيه عقلى و منطقى ندارد. به دليل همين پيامدهاى زيانبار و غير آن است كه نظريه مزبور در غرب از سوى بسيارى از متفكران رد شده است. [2]

[1] - ر. ك. كيان، شماره 36، مقاله «صراطهاى مستقيم»، عبدالكريم سروش، ص 3، 11 و 12

[2] - ر. ك: عقل و اعتقاد دينى، مايكل پترسون و چند نفر ديگر، ترجمه احمد نراقى و ابراهيم سلطانى، ص 397-425؛ اسلام و كثرت‌گرايى دينى، محمد لگنهاوزن، ترجمه نرجس جواندل؛ فصلنامه كتاب نقد، شماره 4