شخص است. اين دو شرط يا دو جزء العلّة، يكى «تقوا» به مفهوم عميق و وسيع آن است كه از آن به «ملكه عدالت» نيز تعبير مى‌شود. تحصيل اين شرط موجب طهارت روح، تلطيف ذهن و صفا و صيقل باطن مى‌گردد و نورانيتى به عالم دينى مى‌دهد كه قابليت درك و فهم مفاهيم بلند و قدسى قرآن و روايات را مى‌يابد و سلامت عقل و صيانت نفس او را- كه در فهم متون قدسى نقش بسزايى دارد- تضمين مى‌كند. [1]

ديگرى، «علم» يا علوم لازم و مؤثر در فهم متون دينى است. اين علم يا علوم، مجموعه دانش‌ها و آگاهى‌هاى پيشينى و پسينى است كه ما از آن به «شرايط و قواعد خاص فهم متون دينى» تعبير مى‌كنيم و تحصيل آنها موجب مى‌شود تا فرد با شيوه اجتهاد روشمند و ارجاع فروع به اصول آشنايى لازم را پيدا كند و از ادله اجتهادى يعنى كتاب، سنت، اجماع و عقل، درست استفاده كرده و در طريق استنباط احكام به كار گيرد.

مهم‌ترين اين شرايط و قواعد، عبارت است از:

1- آگاهى از قواعد دستور زبان عرب و علوم ادبى از صرف، نحو، لغت، معانى، بيان و ... به مقدارى كه او را بر فهم قرآن و روايات توانا كند.

2- انس و آشنايى با محاورات عُرفى و شيوه بيانى متعارف ميان مردم.

3- آگاهى لازم از علوم عقلى و استدلالى به ويژه منطق و كلام، تا شيوه استدلال و نحوه رسيدن به نتايج از راه مقدمات و نتايجى كه اين مقدمات به آن منتهى مى‌شود را بداند و آن را در اثبات احكام به ويژه آنجا كه در قلمرو حكم عقل است به كار گيرد.

[1] - ممكن است كسى بگويد كه گرچه كسب ملكه تقوا و عدالت به عنوان يك صفت ارزشمند و والاى اخلاقى - اسلامى بسيار پسنديده و مطلوب است ولى در فهم متون دينى تأثيرى ندارد؛ زيرا بررسى‌ها نشان مى‌دهد كسانى بوده وهستند كه از تقوا و ديانت بهرۀ چندانى نداشته و ندارند ولى به نظر مى‌رسد كه از آن اجتهاد مد نظر برخوردارند و در مسائل دينى به اظهار نظر مى‌پردازند.

پاسخ اين است كه گرچه ميان كسب علم و تقوا تلازم و ارتباط ظاهرى و محسوسى وجود ندارد، ولى اولاً عالم و مجتهد بى تقوا فاقد صلاحيت لازم براى اظهار نظر در مسائل دينى است؛ ثانياً به گواهى آيات و روايات فراوان، علم و عمل دو بال پرواز به سوى قرب الهى و نيل به تعالى و كمالات معنوى است. ثالثاً تجربه و تاريخ گواهى مى‌دهد عالمان و انديشمندان دينى كه فاقد ملكه تقوا بوده‌اند علوم در دست آنها همچون تيغى در دست زنگى مست بوده و از آن سوء استفاده كرده و سرانجام به بى‌راهه رفته‌اند