پاداش داده خواهد شد. هر يك از اين دو گروه را از عطاى پروردگارت بهره و كمك مى‌دهيم؛ و عطاى پروردگارت هرگز (از كسى) منع نشده است.» [1]

چند نكته‌

1- گرچه سنت «امداد» فراگير و شامل همه انسانهاست چه كافر، چه فاسق و چه مؤمن، ولى از سنتهاى مشروط شمرده شده است بدين دليل كه مسبوق به رفتار و خواست قلبى افراد است يعنى آنان دنيا يا آخرت را به‌صورت جدّى مى‌خواهند و درباره آنها دست به تلاش و كوشش مى‌زنند آنگاه امدادهاى الهى به آنان مى‌رسد، بر خلاف دو سنّت «هدايت توسط انبيا» و «آزمايش» كه مسبوق به افعال انسانها نيستند؛ مردم چه بخواهند، چه نخواهند، هم مورد تبليغ و هدايت واقع مى‌شوند و هم مورد ابتلا و امتحان. [2]

2- از تحليل آيات ياد شده بر مى‌آيد كه امدادهاى الهى به مؤمنان به مراتب، بيشتر از كمكها و امدادهايى است كه به غير مؤمنان مى‌رسد گاهى از اسباب و علل عادى هم مى‌گذرد و مددهاى غيبى و فوق طبيعى را نيز شامل مى‌شود. [3]ما اين حقيقت را در زندگى افراد و جوامع شايسته و مؤمن، بويژه در طول هشت سال دفاع مقدس در جبهه‌هاى نبرد دريافتيم.

3- امداد خداوند نسبت به كافران و غير مؤمنان هرگز با حكمت و عدل خداوند منافات ندارد زيرا امدادها طبق خواسته‌هاى خود آنها و پس از اتمام حجت است.

سنّت استخلاف‌

جايگزينى گروهى بر گروه ديگر از ديگر سنّتهاى تاريخى است كه از آن، گاهى به «استخلاف» و گاهى به «استبدال» تعبير مى‌شود يعنى قومى را جاى قومى نشاندن و نسلى را با نسلى تازه بدل نمودن. قرآن در اين باره مى‌فرمايد:

[1] - اسرا (17)، آيات 18-20.

[2] - جامعه و تاريخ از ديدگاه قرآن، ص 435.

[3] - همان.