الف- جزئى بودن.

ب- نقلى بودن.

ج- علم به «بودن» ها نه به «شدن» ها.

د- علم به گذشته نه حال.

2- تاريخ علمى‌

يعنى «علم به قواعد و سنن حاكم بر زندگيهاى گذشته» تاريخ به معناى اوّل بمنزله مبادى و مقدمات اين علم به شمار مى‌رود. مورخ در پى كشف طبيعت حوادث تاريخى و روابط علّى و معلولى آنهاست تا به يك سلسله قواعد و ضوابط عمومى و قابل تعميم به موارد مشابه حال و گذشته دست يابد. تاريخ با اين معنا نيز چهار مشخصه دارد:

الف- عقلى بودن.

ب- كلى بودن.

ج- علم به گذشته نه حال و آينده.

د- علم به «بودن» ها نه «شدن» ها.

3- فلسفه تاريخ‌

يعنى «علم به تحولات و تطورات جامعه‌ها از مرحله‌اى به مرحله ديگر و قوانين حاكم بر اين تطورات و تحولات». (1)

مثلًا حركت تاريخ از شرك به توحيد و اسلام و از حكومت ماده و خرافات به حكومت خدا و معنويّات يا تبديل جامعه چادرنشين و جنگجو به جامعه‌اى شهرى و صلحجو، (2)نوعى تطوّر و تحوّل زيربنايى است، كه درباره علل هر يك از آنها بايد به گفتگو نشست.

اين نوع از تطوّر و «تنوّع» بسان تنوع جانداران است كه در فرضيّه داروين، جاندار از نوعى به نوعى تبديل مى‌گردد و در جامعه نيز تمام تشكيلات و نظامات از بُن عوض

--------------------

(1) - جامعه و تاريخ، شهيد مرتضى مطهّرى، ص 63.

(2) - البته از ديدگاه «ماركسيسم».