(قُلْ سيروُا فِى الْارْضِ ...) (1)

(پيامبر به مردم) بگو در زمين بگرديد ....

ب- به صورت استفهام كه در معناى امر، همراه با نكوهش ترك سير و مطالعه تاريخ است؛ چون:

(افَلَمْ يَسيروُا فِى الْارْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ) (2)

آيا (مخالفان دعوت تو) در زمين سير نكردند تا ببينند عاقبت كسانى‌كه پيش‌از آنها بودند چه شد؟

گاهى اين دستورات با تعبيراتى همانند: «تعقّل»، «نظر»، «لبّ»، «تَفكّر»، «موعظه»، «عبرت» و «تذكّر» مورد تأكيد قرارگرفته و در اكثر اين موارد، كلمات به صورت جمع آمده است همانند: «انْظُرُوا» (: بنگريد)، «لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّروُنَ» (: شايد بينديشند)، «افَلا تَعْقِلُونَ» (: آيا نمى‌انديشيد؟) و «لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ»: براى گروهى كه مى‌دانند و ... تا روشن شود كه تاريخ در انحصار عدّه‌اى انگشت‌شمار و قشر خاصّى چون «مورّخان»، «سياستمداران» و «جامعه‌شناسان» نيست و نبايد باشد؛ بلكه بينش تاريخى فراگير است و همگان بايد دراين امر شركت داده‌شوند وهيچ ملّتى نبايد از تاريخ خود بى‌خبر باشد. (3)زيرا بخش اعظمى از حيات معنوى، اجتماعى و سياسى ما مسلمانان بر تاريخ گذشتگان استوار است و اكنون بر نردبانى در حركتيم كه پلّه‌هاى آن را پيشينيان ساخته‌اند در حدّى كه اگر انسان، گذشته خود را فراموش كند سر از نيستى بيرون مى‌آورد:

سرگذشت او اگر يادش رود باز اندر نيستى گم مى‌شود

بدين جهت است كه رهبران دينى و شخصيتهاى برجسته اسلامى چون «امام خمينى»، «سيّد جمال اسدآبادى»، «شيخ محمد عبده» و «اقبال لاهورى» در سخنرانيها، پيامها و بيانيّه‌هاى سياسى خود، مردم را به گذشته خود توجه مى‌دادند و توصيه مى‌كردند كه مسلمانان و

--------------------

(1) - انعام (6)، آيۀ 11.

(2) - يوسف (12)، آيۀ 109.

(3) - تاريخ در قرآن، عزّت‌اللّه رادمنش، ص 27-28، انتشارات آستان قدس؛ تلخيص.