مذهب بازتاب شيوه توليد است. در حاليكه اگر اخلاق يك جامعه بازتاب شيوه توليد و تابع وضعيت اقتصادى باشد بايستى اخلاق زمان ما برترين اخلاق و اخلاق عصر ظهور اسلام بدترين اخلاق باشد به دليل اينكه ابزار توليد امروزه پيشرفت كرده‌است و در زمان صدر اسلام ابزار توليد بسيار ابتدايى بوده است درحاليكه هيچ‌كس نمى‌تواند انكار كند كه مسلمانانِ نخستين، در پرتو رهبرى پيامبر گرامى به قله‌هاى بلند اخلاق و انسانيت دست يافتند كه پس از آن مسلمانان جهان هيچگاه به چنان قله‌هايى نرسيدند. براى نمونه در زمان حكومت بنى‌اميه با اينكه مال و ثروت مسلمانان زياد شده بود و دولت و ملت در رفاه و آسايش بودند ولى دين و تقوا و اخلاق و انسانيت سير نزولى پيدا كرده و قابل مقايسه با جوِّ معنوى زمان پيامبر نبود. (1)

3- متزلزل بودن مبانى‌

اصول و پايه‌هايى كه بر اساس آنها چنين نظريه خامى مطرح شده است قابل قبول نيست زيرا اول اينكه اصالت و تقدم از آنِ نيروهاى مادى نيست؛ بلكه روح واقعيتى است اصيل و نيروهاى روانى، اعتقادى و عاطفى در بخشى از زندگى فردى و اجتماعى انسان عامل مستقلّى به شمار مى‌آيد و در معرفى هويّت تاريخ و تحولات آن از اين اهرمها مى‌توان سود جست چون علم كه يك مقوله غيرمادى است مى‌تواند نقش عمده‌اى در پيشرفت بشر داشته باشد. (2)

دوم اينكه هرچند نيازهاى مادى در بستر زمان زودتر از نيازهاى معنوى در فرد جوانه مى‌زنند و نيازهاى معنوى به تدريج مى‌شكفند، ولى نيازهاى معنوى ارزش بيشترى دارند و نيازهاى مادى را تحت الشعاع قرار مى‌دهند، در حدّى كه انسان، خواسته‌ها، لذّتها و نيازهاى مادّى خود را فداى نيازها و لذّتهاى معنوى مى‌كند. تاريخ چه بسيار مردانى را مى‌شناسد كه به عشق رسيدن به چشمه‌سارهاى علم و ايمان از منافع عظيم مادّى گذشته‌اند و چه بسيار كسانى كه براى حفظ «آزادى» و «عزّت نفس» كه در افق‌

--------------------

(1) - تفسير تاريخ 132-134.

(2) - جامعه و تاريخ، ص 81.