3- تهاجم و دفاع‌

«آرنولد توينبى» (1)اصل تهاجم و تدافع را موتور و عامل محرك تاريخ مى‌داند و معتقد است تمدن نه بواسطه محيط جغرافيايى و نه به سبب تفوّق بيولوژيكى يا به سبب ذات يا نژاد پديد آمده بلكه در اثر احتياج به مبارزه با مشكلات و در اثر كشمكش و تلاش براى زندگى در ميان موانع و لزوم دفع موانع و مشكلات شكل گرفته و توسعه يافته است. (2)

4- نظريّه جغرافيا

عوامل جغرافيايى مانند: آب، خاك، هوا، حرارت، برودت، شرايط كيهانى، تغييرات فصلى، جريانهاى جوّى، پديده جاذبه، رودها و درياها عناصر اصلى سازنده تاريخ و تمدن و پيدايش جامعه هستند. (3)زيرا مناطق سرد، افراد قوى، مناطق گرم، افراد ضعيف، سست و تنبل به وجود مى‌آورد و هميشه حركت از مناطق شمالى پديد مى‌آيد، چون اغلب زندگى در نيمكره شمالى است. سپس به سوى مناطق جنوبى و استوايى كشيده مى‌شود به همين نسبت حركتهاى بزرگ تاريخ هميشه هجومهايى بوده كه اقوام شمالى به سوى اقوام جنوبى برده‌اند به دليل آنكه ميان آب و هوا تضاد به وجود مى‌آيد و افراد ضعيف و قوى پديد مى‌آورد و مردم را به حركت و تلاش وا مى‌دارد و جابجايى و تغيير تمدنها را سبب مى‌شود و بدين گونه تاريخ را در مسير تكاملى قرار مى‌دهد. (4)

اگر چه سرزمين و آب و خاك، در روحيّه و انديشه و اخلاق انسان اثر مى‌گذارد چنان كه حضرت على عليه السلام هنگام نكوهش مردم بصره به اين نكته اشاره كرده است؛ گاهى شور بودن آب آشاميدنى اين شهر را نقطه ضعف ساكنان آن مى‌داند. (5) گاهى موقعيت جغرافيايى شهر بصره را يادآور مى‌شود و خطاب به اهل آن مى‌فرمايد:

--------------------

. Tognbi, Arnold(1) -

(2) - تاريخ در قرآن، ص 124.

(3) - علم تحولات جامعه، حميد حميد، ص 32-34.

(4) - فلسفۀ تاريخ، مرتضى مطهرى، ج 1، ص 62.

(5) - ر. ك: نهج البلاغه، خطبۀ 13.