(وَ كَذلِكَ ما ارْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ فى‌ قَرْيَةٍ مِنْ نَذيرٍ الَّا قالَ مُتْرَفُوها انَّا وَجَدْنا ابائَنا عَلى‌ امَّةٍ وَ انَّا عَلى‌ اثارِهِمْ مُقْتَدُونَ) (1)

و همچنين پيش از تو نشد كه به ديارى [پيامبر] بيم‌دهنده‌اى بفرستيم و طبقه خوشگذران آن نگويند: ما پدرانمان را بر آيينى يافتيم و ما به آثار آنان اقتدا مى‌كنيم.

از دقّت در مفاهيم بلند اين آيه و آياتى كه در اين باره است برمى‌آيد كه: «حيات و تاريخ بشر در پرتو حقايق قابل تفسير است نه در سايه اقوام و نياكان گذشته».

پيدايش تحوّل عظيم علمى و فنّى در بين مسلمانان دليل گويا و شاهد روشنى بر آن است؛ زيرا جامعه نوپديد اسلامى با شكستن سدّ تقليد، در دانش، صنعت و هنر به پيشرفت شگفت‌انگيزى دست يافت و در توسعه علم و اكتشافات گام مؤثّرى برداشت و ارمغانهاى باارزشى به جهان تقديم كرد. هر چه زمان مى‌گذشت و دامنه اسلام گسترده‌تر مى‌شد فعاليت و قدرت علمى مسلمانان نيز گسترش مى‌يافت و هر جا خورشيد اسلام بيشتر مى‌تابيد پيروانش به چشمه‌سارهاى تازه‌اى دست مى‌يافتند. در حدّى كه «سده سوم اسلامى ذاتاً سده اسلامى و فعاليت علماى مسلمانان بى‌نهايت والاتر بود» (2)و قرن چهارم هجرى دوره اوج علم و تمدن در اسلام ناميده شد. (3)و در سده پنجم فضلا و حكماى اسلامى، عالَم علم و معرفت را به تحقيقات خود روشن ساختند (4) همچنين در قرن چهارم تا ششم هجرى، همه كشورهاى پهناور اسلامى از تُركستان گرفته تا آفريقا و اسپانيا، هر يك دانشگاهى محسوب مى‌شد. (5) اگر مسلمانان، دين محمد صلى الله عليه و آله را بطور سطحى مى‌پذيرفتند يعنى برنامه‌هاى عملى آن را در زندگى خود جارى نمى‌ساختند و به جاى آن از راه و روش نياكان خود تقليد مى‌كردند و زندگى سنتى را برمى‌گزيدند به يقين به چنين تمدّنى دست نمى‌يافتند. درحالى كه پيشرفت سريع و جامع مسلمانان

--------------------

(1) - زخرف (43)، آيۀ 23.

(2) - دانش مسلمين، محمدرضا حكيمى، ص 342.

(3) - همان، ص 352.

(4) - همان، ص 127 به نقل از سير حكمت در اروپا، ج 1، ص 100-104.

(5) - دانش مسلمين، ص 127.