بود كه سكوت قرون وسطى را در هم شكست و پايه‌هاى نهضت علمى اروپا (رنسانس) را بنيان نهاد و گرنه جهان امروز شاهد حيات علمى عصر حاضر نبود. [1]چنانكه راسل با اينكه يك شخصيت مذهبى نيست در اين باره مى‌گويد:

«اگر در قرون وسطى، علم‌گرايى مسلمانان نبود به يقين علم سقوط مى‌كرد و اگر مسلمين زنجير تقليد و تبعيّت از گذشتگان را از گردن خود باز نمى‌كردند، سرنوشت علم يا سقوط حتمى بود يا نامعلوم.» [2]

وابستگى‌هاى مادى، استكبار و جاه‌طلبى، عصبيت و گرايش نژادى و ستم‌پذيرى از ديگر عوامل منفى در حركت تاريخ است و مانع از رشد و تكامل آن مى‌گردد و قافله عظيم بشرى را به‌سوى نابودى مى‌برد [3]قناعت به اختصار مانع از توضيح هر يك از آنهاست.

[1] - دانش مسلمين، ص 96-101.

[2] - ترجمه و تفسير نهج‌البلاغه، ج 16، ص 230، براى توضيح بيشتر ر. ك: «علم از ديدگاه اسلام» محمدتقى جعفرى.

[3] - براى مطالعۀ بيشتر ر. ك: كليات عقايد ابن خلدون، ص 225-230.