مُسْلَمه»، «ابوُالْاعْوَر» و «بُسْر» از ياران معاويه امضا كردند. [1]

بدين ترتيب جنگ صفّين پس از يكصد و ده روز نبرد دو سپاه و پديد آمدن بيش از هفتاد برخورد ميان آنان، [2] سرانجام در هفدهم ماه صفر، سال 37 هجرى پايان يافت. [3]

مورّخان، آمار تلفات را مختلف ذكر كرده‌اند. بعضى مجموع كشته‌ها را يكصد و ده هزار نفر شمرده‌اند كه نود هزار آنان از سپاه شام، و بيست هزار از مردم عراق بودند. برخى تلفات دو طرف را هفتاد هزار نفر ذكر كرده‌اند؛ چهل و پنج هزار از شاميان و بيست و پنج هزار از مردم عراق. [4]

درسهاى آموزنده صِفّين‌

نبرد «صِفّين» هر چند نمى‌بايست فرجامى جز فتح و پيروزى سپاهيان اسلام و ريشه كن شدن درخت نفاق و فساد و واژگون شدن كاخ بيدادگرى فرمانرواى شام داشته باشد؛ ولى به خاطر خودسرى برخى از سپاهيان عراق و سرپيچى از فرمان اميرمؤمنان عليه السلام، نتايج ناگوار و در عين حال آموزنده‌اى به بار آورد. اينكه پيش از بررسى اجمالى نتايج نبرد صِفين، به برخى از نكات آموزنده آن اشاره مى‌كنيم.

1. جنگ صفين ثا بت كرد كه تمام پيش بينى‌ها و موضع گيريهاى اميرمؤمنان عليه السلام از ابتداى امر درباره «معاويه» مطابق با واقعيتها و شناخت عميق از اين عنصر بوده است.

اگر محيط فاسدى كه معاويه بوجود آورده بود و افرادى كه موقعيّت او را براى رسيدن به جاه و مقام تثبيت مى‌كردند نبودند، هرگز آن همه بدبختيها و هلاكتها بوجود نمى‌آمد. و اميرمؤمنان عليه السلام با فرمان عزل معاويه از مقامش و جلوگيرى از ستم و طغيان وى از طريق نبرد با او ثابت كرد كه به هيچ وجه تحمّل پذيرفتن عناصر فاسد و مفسدى چون معاويه را ندارد.

2. در طول نبرد براى لشكريان شام، ثابت شد كه سپاه اسلام از جهت نيروى ايمان و روح دلاورى بر سپاه شام برترى چشمگيرى دارد؛ از اين رو معاويه براى رهايى از نابودى و شكست متوسّل به حيله شد.

بى‌شك، عامل عمده و اساسى اين برترى، رهبرى صحيح و فداكاريهاى شخص امام عليه السلام‌

[1] - وقعه صفين، ص 504، الامامة و السياسة، ج1، ص 115، كامل ابن اثير، ج3، ص 320

[2] - مروج الذهب، ج2، ص 393

[3] -وقعه صفين، ص 511

[4] - مروج الذهب، ج2، ص 393