و فرزندان و ياران قهرمانش بود.

3. نيروهاى اسلام تا وقتى كه تحت فرمان امير مؤمنان عليه السلام بودند، به پيروزيهاى چشمگيرى دست يافتند؛ ولى به محض شروع خودسريها و سرپيچى از دستورهاى فرماندهى نتايج وخيمى متوجّه اسلام و مسلمانان شد.

4. جنگ صفين، اين درس را آموخت كه اگر پيروان حقّ بر موضع خود پافشارى كنند حقّ، غالب و حاكم خواهد شد؛ ولى اگر به خاطر خسارات جزئىِ مالى و حتّى جانى دست از موضع خويش بردارند و سازش پيشه گيرند، بديهى است باطل بر آنان چيره و حاكم خواهد گشت.

نتايج جنگ‌

جنگ فرسايشى «صِفّين» علاوه بر خسارات جانى و مالى براى هر يك از دو سپاه، نتايجى از سود و زيان در برداشت از جمله آنها:

1. بروز اختلاف شديد ميان سپاهيان عراق پس از بازگشت، بگونه‌اى كه برخى شديداً از متاركه جنگ تأسف خوردند و نسبت به عامل اصلى آن كينه پيدا كردند. اين عداوت و كينه به حدّى بود كه برادر از برادر پسر از پدر اظهار تنفّر مى‌كرد و حتى گاهى به زد و خورد منجر مى‌گشت. [1]

2. هر چند معاويه تلفات سنگينى متحمّل شد ولى سرانجام موفّق شد به وسيله حيله عمروعاص موقعيّت سياسى خود را تثبيت نمايد. ولى تا آن هنگام به عنوان يك كارگزار معزول و باغى بر حكومت اميرمؤمنان عليه السلام، شناخته مى‌شد؛ ولى پس از جنگ بر پايه قراردادى كه تنظيم شد هم رديف امام عليه السلام قرار گرفت و رسماً به عنوان رهبر شام شناخته شد.

3. هر چند در اين نبرد، تعداد كمى از سپاهيان، هشيار و بيدار شدند و راه حقّ را برگزيدند؛ ولى گروه زيادى از سپاهيان نادان و ظاهربين عراق به تحريك افراد منافق و قدرت طلب، سرنوشت خود و اسلام را بدست فردى نيرنگ باز و خيانتكار به نام‌

[1] - مروج الذهب، ج2، ص 394