ارتش‌ كفر باقى نمانده بود. همه گريخته بودند. پيامبر (ص) اجازه داد تا مسلمانان سنگرها را رها كنند و به شهر بازگردند. [1]

شهداى اسلام و كشتگان كفر

در اين نبرد، از سپاه اسلام در درگيريها و تيراندازيها شش تن به شهادت رسيدند.

يكى از آنها «سَعْدِ بْنِ مُعاذ» بود كه تيرى شاهرگ دستش را قطع كرده بود. او تا ماجراى بَنى قُرَيْظَه زنده بود و پس از آن بلافاصله چند روز به لقاءاللَّه پيوست. از مشركان احزاب نيز 3 نفر كشته شدند كه هلاكت دو نفرشان به دست على عليه السلام بود. [2]

در خصوص ماجراى نبرد احزاب، آيات 9 تا 25 سوره احزاب نازل گرديد.

ارزيابى عوامل شكست سپاه احزاب‌

1- حفر خندق توسط سپاه اسلام.

2- كشته شدن قهرمان احزاب «عَمْرِوبْنِ عَبْدِوَدّ» كه تأثير سوئى در روحيه كفّار گذاشت.

3- ثبات و پايدارى نيروهاى اسلامى و پاسدارى و مراقبت دقيق از سنگرهاى خود و همچنين حراست كامل از شهر مدينه.

4- كمبود آذوقه براى نيروها و چارپايان محاصره كنندگان.

5- نامساعد بودن اوضاع جوّى و مقارن بودن عمليات با فصل زمستان و سرماى شديد كه عموماً با وضع مكّيان ناسازگار بود.

6- بر هم خوردن اتحاد نظامى دشمن با ابتكار فرماندهى سپاه اسلام، رسول خدا (ص).

[1] . تاريخ طبرى، ج 2، ص 580 - سيره ابن هشام، ج 3، ص 242 و مغازى واقدى، ج 2، ص 489

[2] . زنده ياد مرحوم استاد دكتر ابراهيم آيتى تعداد شهداى احزاب را 12 تن و كشته شدگان قريش را 4 تن ذكر مى‌كند (رجوع شود به كتاب «تاريخ پيامبر» چاپ دانشگاه تهران ص 372-373) و يعقوبى مورخ مشهور، شهداى مسلمين را 6 تن و كشتگان قريش را 8 تن ذكر مى‌كند (تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 51، چاپ بيروت)