شناخت نسبت به اسلام ناب و معارف آن در پايين‌ترين سطح خود قرار داده بود. اعتراف گروهى از مردم شام نزد سفّاح- مبنى بر اينكه ما تاكنون نمى‌دانستيم رسول خدا صلى الله عليه و آله بجز بنى‌اميّه، خويشانى هم دارد تا آن كه شما قيام كرديد و مطلب براى ما آشكار شد- گواه روشنى بر اين حقيقت است. [1]

اين زمينه‌ها و عوامل، تهاجم فرهنگى گسترده‌اى را عليه اصول و ارزشهاى اسلامى به دنبال داشت. كشمكش‌هاى علمى و مباحثات و مناظرات پيرامون مسائل اعتقادى موجب پيدايش و نشو و نماى احزاب و گروه‌هاى مذهبى و غير مذهبى از قبيل: كيسانيّه، زيديّه، غلات، مرجئه، معتزله، خوارج، زنادقه و ... شد. هر گروه براى خود مدرسه و تشكيلاتى داشت و با گروه‌هاى ديگر به مناظره و مجادله مى‌پرداخت. متأسفانه برخى از گروه‌هاى انحرافى، حمايتهاى دستگاه خلافت را نيز با خود داشتند.

از سوى ديگر، پيدايش و گسترش روزافزون انديشه‌هاى ناسالم، عطش فراگيرى فرهنگ و معارف اصيل اسلام را در مسلمانان واقعى بويژه نسل جوان، افزوده، زمينه گرايش بيش از پيش آنان را به بيت امامت فراهم مى‌ساخت.

اينها همه مسائلى بود كه اين دوران را از نظر فرهنگى در مقايسه با دوران پيشين، متمايز ساخته، نهضت علمى بنيادين و گسترده‌اى را از سوى امام صادق عليه السلام ايجاب مى‌كرد.

البته تلاشهاى فرهنگى امام سجاد و امام باقر عليهما السلام در آن شرايط سخت از يك سو، و اختلافات و كشمكش‌هاى دولتمردان بر سر قدرت از سوى ديگر، از جمله زمينه‌هاى مهمّى بود كه پيشواى ششم را در جهاد علمى و فرهنگى خود يارى كرد.

اينك پس از اين مقدمه، به فرازهايى از اقدامات و فعّاليت‌هاى علمى، فرهنگى و تربيتى امام صادق عليه السلام اشاره مى‌كنيم.

[1] ر.ک: مروج الذهب، ج 3، ص 33.