برترين آفريده خدا پس از رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‌دانست و دستور داد از كسى كه از معاويه به نيكى ياد كند بيزارى جويند. [1]

آنچه مى‌توان درباره اين موضع‌گيرى‌هاى متناقض مأمون گفت اين است كه وى در سياست‌ها و مواضع سياسى از مبادى عقيدتى خويش پيروى نمى‌كرد بلكه اعتقادات خود را متناسب با شرايط سياسى، ابراز و هماهنگ مى‌ساخت. بنابراين ممكن است اظهار تمايل او به امير مؤمنان عليه السلام متأثّر از گرايش وى به مذهب معتزليان بغداد باشد نه اعتقاد به تشيّع. [2]

2- وفاى به نذر

بعضى از محدثان شيعه مانند شيخ صدوق و برخى مورخان اهل سنّت مانند ابوالفرج اصفهانى و شبلنجى اين اقدام مأمون را ناشى از نذر وى مى‌دانند كه اگر بر برادرش پيروز شود خلافت را به اهلش واگذار كند. [3]

3- ابتكار فضل بن سهل‌

جرجى زيدان و برخى ديگر معتقدند مبتكر و طراح اصلى اين نقشه، فضل بن سهل وزير مأمون بود نه خود مأمون. حال، فضل با چه انگيزه‌اى مأمون را وادار به چنين اقدامى كرد، جرجى زيدان معتقد است او شيعه بوده و روى اعتقاد و ارادتى كه به امام رضا داشته چنين اقدامى كرده است. [4] بيهقى انگيزه فضل را سياسى مى‌داند و مى‌نويسد:

فضل براى آن كه آثار رفتار ستمگرانه هارون نسبت به علويان را از دامن حكومت عباسى‌

[1] تارِیخ الخلفاء، ص 308.

[2] در مِیان گراِیش‌هاِی فکرِی در عصر مأمون بجز تشِیع امامِی و زِیدِی مِی‌توان از اهل حدِیث و معتزله نام برد. اهل حدِیث به عنوان ِیک فرقه عثمانِی، موضع مخالفِی با امِیر مؤمنان علِیه السلام داشتند؛ ولِی در مِیان معتزله بغداد ـ برخلاف معتزله بصرِی که عثمانِی مذهب بودند ـ گراِیش مثبتِی نسبت به آن حضرت وجود داشت. اِین مسأله موجب شد معتزلِیان نِیز از سوِی اهل حدِیث متهم به تشِیع شدند. تشِیعِی که از نظر اهل حدِیث جز به معناِی برتر دانستن حضرت علِی علِیه السلام بر دِیگران چِیز دِیگرِی نبود.

[3] ر.ک: عِیون اخبار الرضا علِیه السلام، ج 2، ص 117؛ مقاتل الطالبِین، ص 357 و نور الابصار، ص 316.

[4] تارِیخ التمدن الاسلامِی، ج 4، صص 163 ـ 164.