امامت و خلافت از ديدگاه فريقين‌

واژه «امامت» در اصل به‌معناى «پيشوايى» است. پيشوا يعنى كسى كه پيشرو است و گروهى پيرو او هستند، اعم از آنكه آن پيشوا عادل، راه يافته و درست كردار باشد يا فاسق و گمراه. قرآن نيز اين واژه را در هر دو مورد اطلاق كرده است. [1] آنچه در اين بحث مورد نظر ما است پيشواى حق است.

امامت در فرهنگ شيعى عبارت است از پيشوايى و رهبرى امّت از بعد فكرى و سياسى در شؤون مادى و معنوى و فردى و اجتماعى.

از نظر شيعه منصب امامت همچون منصب رسالت، منصبى الهى است و امام و پيشواى جامعه اسلامى بايد از سوى خدا تعيين و به‌وسيله پيامبر صلى الله عليه و آله معرفى شود. امام بايستى رهبر سياسى، فكرى، مفسر قرآن، آگاه از همه رموز و دقايق دينى، معصوم از خطا و منزّه از هر عيب و نقيصه خَلْقى و خُلقى و دهها ويژگى ديگر باشد.

و بدين‌گونه امامت- كه در عرف مسلمانان قرن نخست به معناى رهبرى سياسى بود- در عرف خاص شيعيان بجز مفهوم ياد شده، رهبرى فكرى، تربيتى و اخلاقى نيز در مفهوم آن لحاظ گرديد. انتظار شيعه از امام علاوه بر اداره امور اجتماعى، راهنمايى و ارشاد فكرى، آموزش دينى و تصفيه و تزكيه اخلاقى امّت نيز بود، و اگر كسى از عهده انجام اين وظايف برنمى‌آمد او را به‌عنوان «امام بحقّ» نمى‌شناخت، هر چند از نظر اداره سياسى و قدرت نمايى نظامى و سلحشوى و كشورگشايى فردى توانمند بود.

آميختگى سه بُعد «رهبرى سياسى»، «آموزش دينى» و «تهذيب روحى» در مفهوم امامت، ناشى از آن است كه اسلام در اصل، اين سه جنبه را از يكديگر تفكيك نكرده و هر سه بعد را به عنوان برنامه‌اى جامع بر انسان‌ها عرضه داشته است. از اين رو پيشوايى امّت نيز مى‌بايد به معناى پيشوايى در هر سه بعد باشد.

براساس همين نگرش در منابع اسلامى براى پيامبر صلى الله عليه و آله و جانشينان وى سه منصب:

[1] به عنوان نمونه در مورد پِیشواِیان حق مِی‌فرماِید: (وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا) (انبِیاء، آِیه 73) و درباره پِیشواِی باطل مِی‌فرماِید: (وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ) (قصص، آِیه 41).