سپس مصريان، بصريان و كوفيان و پس از آنان بقيّه مردم. اين مراسم در روز جمعه 25 ذيحجّه، سال 35 هجرى انجام گرفت. [1]

البته كسانى نيز از جمله: سعد بن ابى وقاص، عبداللّه بن عمر، مغيرة بن شعبه، حسّان بن ثابت و زيد بن ثابت از بيعت خوددارى كردند. [2] خوددارى كنندگان از بيعت يا خود داعيه خلافت داشتند يا عثمانى بودند و يا حدّاقل از بهره‌مندان خوان نعمت خلافت عثمان به‌شمار مى‌آمدند.

نكته‌اى كه در پايان بحث لازم است بدان اشاره شود، خوددارى اوّليه امام عليه السلام از پذيرش بيعت است. آنچه كه از سخنان خود حضرت در اين باره استفاده مى‌شود اين است كه اوّلًا امام عليه السلام جامعه اسلامى آن روز را فاسدتر از آن مى‌دانست كه او بتواند با پذيرش رهبرى، آن را اصلاح كرده، منويات و ارزشهاى مورد نظر خود را در آن به اجرا درآورد. و ثانياً پس از آن كه احساس كرد دست از او برنمى‌دارند با خوددارى از پذيرش، خواست تا از مردم اين تعهّد را بگيرد كه از وى پيروى كامل كرده به سياست‌هاى او تن دهند. [3] و گرنه، آن حضرت نه خود را ناتوان از انجام مسؤوليت زمامدارى و مشكلات ناشى از آن مى‌ديد و نه در ميان اصحاب، شايسته‌تر از خويش را سراغ داشت.

اقدامات حكومتى‌

حضرت على عليه السلام زمانى زمام حكومت را در دست گرفت كه كوهى از مشكلات و دشوارى‌هاى اعتقادى، سياسى، اجتماعى و اقتصادى بر سر راه آن حضرت رخ نموده بود. امام عليه السلام با شناخت كامل از اين مشكلات و با توجه به شرايط و امكانات موجود و اولويت‌بندى كارها، برنامه‌هاى اصلاحى خويش را در عرصه‌هاى حقوقى و مالى، ادارى و حكومتى و فرهنگى به اجرا گذارد.

در عرصه حقوقى و مالى: تضمين حقوق مساوى براى همه و لغو امتياز و برترى در

[1] ر.ک: کامل ابن اثِیر، ج 3، ص 194.

[2] همان، ص 191.

[3] ر.ک: نهج البلاغه، خ 92، ص 136.