متأسفانه ارتش عراق- كه براى نبرد با معاويه بسيج شده بود- فاقد اين ويژگى اساسى بود. روحيّه مردم عراق پس از ماجراى حكميّت سخت خدشه‌دار شده بود؛ خستگى از جنگ، تحمّل خسارتهاى جانى و مالى سه جنگ جمل، صفين و نهروان، خيانت ابوموسى اشعرى و رسميّت پيدا كردن حكومت معاويه در شام و ... همه از عواملى بود كه بر تزلزل روحيّه نيروها مى‌افزود. در كنار اين عوامل، گرايشهاى فكرى گوناگون در ميان سپاهيان كه پيش از اين اشاره كرديم. موقعيّت سياسى امام مجتبى عليه السلام و انديشه حكومتى آن حضرت را نزد نيروها تضعيف مى‌كرد. بسيارى از آنان اسلام و امام را وسيله‌اى براى تأمين منافع مادّى خود مى‌شناختند، و گرنه اعتقادى به راه و آرمان آن حضرت نداشتند.

در عين حال وقتى به سلطه معاويه بر عراق مى‌انديشيدند تنشان به لرزه مى‌افتاد.

در اين فضاى فكرى و سياسى، طبيعى بود كه دعوت امام مجتبى عليه السلام به جهاد با استقبال رو به رو نشود و آنها هم كه پذيراى دعوت شدند- جز تعداد اندكى- انگيزه‌هاى غير خالصانه داشتند كه حوادث بعدى اين مسأله را روشن كرد.

خيانت خواص‌

در فضاى غبارآلود و غمبار جامعه آن روز عراق، اگر خواص- كه اهل بصيرت و صاحبنظر در مسائل سياسى و فرهنگى بودند- در هر مرحله به وظيفه خويش عمل مى‌كردند، توده مردم «عوام» در پى آنان راه مى‌افتادند و در نهايت سرنوشت جامعه بگونه‌اى ديگر رقم مى‌خورد. خواص جبهه حق در دوران امامت امام مجتبى عليه السلام دو گروه بودند:

گروه نخست افرادى بودند كه امام عليه السلام و سياست‌هاى آن حضرت را در جايگاه امامت و جانشينى پيامبر صلى الله عليه و آله قبول داشته و تا پاى جان حاضر به جانبدارى از وى بودند.

اين گروه بسيار اندك بودند و جمعشان به افرادى همچون حجر بن عدى، عدى بن حاتم طايى، قيس بن سعد، معقل بن قيس، زياد بن صعصعه، عبدالله بن عباس و سعيد بن قيس محدود مى‌شد.

اينان در بسيج نيروها و سامان دادن به ارتش عراق و حركت به سمت جبهه نبرد نقش فعّال داشتند. در پى سخنرانى عدى، قيس، معقل و زياد بود كه سپاهى عظيم در نخيله فراهم آمد.