كه زمام جامعه در دست كسانى بود كه جز به شكم و شهوت نمى‌انديشيدند.

3- افول غيرت دينى‌

غيرت يعنى دفاع از محبوب در برابر متجاوز. دو جلوه برجسته غيرت عبارت است از غيرت ناموسى كه خصيصه انسانيت انسان است، و غيرت دينى كه نشانه دين‌دارى فرد غيرتمند و بدين معنا است كه انسان، دين را محبوب خويش بداند و مدافع دستورات و ارزش‌هاى آن، در مقابل تعرض دشمنان دين باشد.

قرآن، برترين امتياز امت اسلامى را زنده بودن و شكوفايى روحيّه غيرت دينى دانسته كه در آيينه «امر به معروف و نهى از منكر»» تجلى پيدا كرده است. [1] نفرت از منكر و كوشش در جهت بازداشتن ديگران از ارتكاب آن و برآشفتن عليه رواج دهندگان منكرات در جامعه از عالى‌ترين مرتبه غيرت دينى است.

نقطه مقابل اين خصيصه ممتاز امت اسلامى، «تساهل و تسامح» در دين و معامله بر سر اصول و فروع آن است كه بى‌تفاوتى در برابر منكرات و سكوت در مقابل گسترش دهندگان بى‌دينى در جامعه از جلوه‌هاى برجسته آن بشمار مى‌رود.

حاكمانى كه پس از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله بر سرنوشت جامعه اسلامى مسلط شدند، جز امامان معصوم، هيچ يك پايبند به اجراى دقيق احكام اسلام نبودند، چون آنچه كه براى آنان مهم و اصل بود مصالح حكومتى و منافع حزبى بود نه اسلام و احكام آن. و از آنجا كه اسلام با اصل حكومت آنان در تضاد بود، آنان ناچار بودند براى حفظ كيان حكومت، از اسلام چشم بپوشند و اصل تساهل و تسامح و معامله‌گرى بر سر دين و كوتاه آمدن بر سر اصول و فروع آن را مبناى سياسى خود قرار دهند. اين سياست به تدريج به بدنه جامعه و توده مردم سرايت كرد، بگونه‌اى كه افراد در برابر منكرات و ترويج كنندگان آن در جامعه نه تنها واكنش نشان نمى‌دادند كه سعى مى‌كردند خود را همسوى هيأت حاكمه نشان دهند.

گسترش اين روحيه در جامعه پيامدهاى شومى داشت كه پيدايش حادثه دلخراش عاشورا از بارزترين نمونه آن است.

[1] آل عمران، آِیه 110. (كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ.)