يكى ديگر از علماى معاصر مشروطه كه در اين نهضت نقش داشت، ميرزا محمدحسين نائينى است كه با نوشتن كتاب «تنبيه الملّة» با ارائه بحثى نظرى، منطقى و مستدل، به دفاع از ايجاد مشروطيت برخاست و انگيزه او مذهب بود. [1]

نهضت مشروطيت با حمايت بزرگان تشيع پيروز شد، ولى پس از پيروزى به علت نبودن رهبرى واحد كه نظر او از جانب همه روحانيون و اقشار مردم پذيرفته شود، اختلافات بين روشنفكران و روحانيون از يك سو و اختلافات بين روحانيون از سوى ديگر موجب گرديد نهضت مشروطيت از مسير اصلى خود منحرف گردد و در اين ميان تنها روحانى‌اى كه فعالانه در مقابل روشنفكرانمايان و بيگانگان ايستاد، شيخ فضل‌الله نورى بود كه جان خود را در اين راه از دست داد. امام خمينى در اين باره مى‌فرمايد:

شما وقتى كه تاريخ مشروطيت را بخوانيد، مى‌بينيد كه در مشروطه بعد از اينكه ابتدا پيش رفت، دستهايى آمد و تمام مردم ايران را به دو طبقه تقسيم كرد، نه ايرانِ تنها، از روحانيون بزرگ نجف يك دسته طرفدار مشروطيت، يك دسته دشمن مشروطه ... اين يك نقشه‌اى ... كه تأثير كرد و نگذاشت كه مشروطه به آن طورى كه علماى بزرگ طرحش را ريخته بودند عملى بشود. به آنجا رساندند كه آنهايى كه مشروطه‌خواه بودند به دست يك عده كوبيده شدند، تا آنجا كه مثل مرحوم حاج شيخ فضل‌الله نورى در ايران براى خاطر اينكه مى‌گفت بايد مشروطه مشروعه باشد و آن مشروطه‌اى كه از غرب و شرق به ما برسد قبول نداريم، در همين تهران به دار زدند و مردم هم‌پاى او رقصيدند يا كف زدند .... [2]

رقابت در مجلس بين احزاب و در درون صفوف بزرگان سياسى، و از همه مهم‌تر مداخلات گسترده بيگانگان بويژه روس و انگليس، جنگ جهانى اول و فعاليتهاى ارتشها و عاملان روسيه، عثمانى، انگليس و آلمان نوعى بى‌نظمى و هرج و مرج در كشور به وجود آورد. در واقع تهديد جنگى داخلى و فروپاشى كشور زمينه را براى ظهور دولتى كه بتواند آرامش و ثبات را بازگرداند فراهم ساخت كه كودتاى سوم اسفند 1299 شمسى و بنيانگذارى پهلوى از اين زاويه قابل بررسى است. [3]

[1] . ر. ك: تاريخ سياسى معاصر ايران، ج 1، ص 53-54؛ ر. ك: نقش رهبرى در نهضت مشروطه ملى نفت و انقلاب اسلامى، ص 45-74

[2] . تاريخ معاصر ايران از ديدگاه امام خمينى، ص 64

[3] . نقش رهبرى در نهضت مشروطه، ملى نفت و انقلاب اسلامى، ص 75-76