رشد نسبتاً وسيعى برخوردار بود، بوجود آمدن و ظهور گروههاى مختلف و تشتّت فكرى نيز از ويژگيهاى اين دوره است كه علل عمده اين اختلافات به قرار زير است:

الف- نتيجه سياست جاهل نگه داشتن مردم: متأسفانه بعد از رسول خدا، سردمداران امت بر كنار زدن اهل بيت كه همسنگ و همراه با قرآن و مفسران واقعى آن بودند، اجتماع كردند و اين سياست توسط حكومت بنى اميه به طور كامل اجرا شد.

علاوه بر آن صحابه پيامبر از شرح و بيان روايات رسول خدا منع شدند و در نتيجه اجراى اين سياست، مردم در بى‌خبرى گسترده‌اى نسبت به اسلام واقع شدند به نحوى كه اگر كسى مثلا چهل حديث از پيامبر صلى الله عليه و آله حفظ بود و بعضى احكام را مى‌دانست. عالم و فقيه شمرده مى‌شد به خصوص زمانى كه دست تحريف و كم و زياد كردن هم داشت و هرچه مى‌خواست اضافه يا كم مى‌كرد و رقيبى هم نبود كه در مقابل وى بايستد. درچنين جوى بود كه بعضى كسانِ جاهل به عنوان »فقيه بصره»، »فقيه عراق» [1] و ... مشهور مى‌شدند.

جهل و بى‌خبرى آن قدر وسيع و دامنه دار بود كه حتى بنى هاشم را هم شامل مى‌شد. نقل شده كه در زمان امام سجاد عليه السلام، مردم و بنى هاشم نمى‌دانستند كه چگونه نماز بخوانند و حج خانه خدا كنند. [2]

حتى بنى هاشم نسبت به »حضرت مهدى عليه السلام» شناخت كافى نداشتند و مى‌خواستند با محمد بن عبدالله بن حسن مثنى (نواده امام حسن) معروف به »نفس زكيّه» به عنوان »مهدى» بيعت كنند. در مجلسى كه بزرگان بنى هاشم حاضر بودند، عبدالله محض از امام صادق عليه السلام خواست كه با فرزندش محمد نفس زكيه به عنوان »مهدى» بيعت كند و امام صادق فرمود:

«با او به اين عنوان بيعت نكنيد زيرا امرظهور مهدى هنوز نرسيده است و (اى عبدالله) اگر تو

[1] - به عنوان مثال امام باقر به حسن بصرى كه به «فقيه بصره» شهرت داشت، مى‌فرمايد: اگر به تو جاهل اهل بصره بگويم، جز حق و واقع نگفته‌ام (ر. ك. احتجاج، ج 2، ص 328، مؤسسه اعلمى بيروت)

[2] - دراسات و بحوث فى التاريخ و الاسلام، جعفر مرتضى عاملى، ج 1، ص 80