بودند. نه بدين جهت كه آنان امام حسن (ع) را بر حقّ و معاويه را بر باطل مى‌دانستند؛ بلكه چون معاويه را قدرتمندتر از امام (ع) دانسته و مبارزه با او را مشكل‌تر مى‌ديدند، سعى مى‌كردند با پيوستن به جبهه امام حسن (ع) و تقويت آن، توان بيشترى براى رويارويى با معاويه پيدا كنند، سپس به مبارزه با امام حسن (ع) بپردازند. از نظر آنان در عدم شايستگى براى خلافت، امام حسن (ع) و معاويه يكسان بودند، همانگونه كه پيش از آن، اميرمؤمنان (ع) و معاويه را يكسان مى‌پنداشتند و در صدد كشتن هر دو برآمدند.

بنابراين، بيعت آنان با امام مجتبى (ع) و اصرار بر جنگ با معاويه نه از روى اعتقاد بر حقانيّت راه آن حضرت، بلكه تاكتيك و سياست بود.

ج- شكّاكها

اينان جمعى از فرومايگان كوفه بودند كه نه انگيزه‌انجام كار نيكى را داشتند و نه توانايى انجام شرّى؛ روى همين جهت، وجودشان پيوسته مايه فتنه و فساد و بازيچه اخلالگران و فتنه‌جويان بود.

آنان در خط مشى سياسى تحت تأثير تبليغات خوارج قرار گرفته، پيوسته در حال ترديد و دودلى بسر مى‌بردند و شايد روى همين جهت به آنان «شكّاك» گفته مى‌شد. [1]

د- فرزندان بردگان و موالى‌

اين گروه كه- به گفته طبرى- بيست هزار مرد مسلّح كوفى را تشكيل مى‌دادند، داراى نژادى مخلوط و اولاد بردگان و موالى بودند و شايد بيشتر آنان اولاد كنيزكان پارسى‌اى بودند كه در سالهاى دوازده تا هفدهم هجرى در «عين التّمر» و «جلولاء» اسير شده بودند.

آنان در سالهاى 41 و 61 يعنى در دو بحران مربوط به امام حسن و امام حسين (ع) مردمى صاحب سلاح و جنگجو به شمار مى‌رفتند.

اين گروه پايبند به هيچ اصلى نبودند و در برابر پول به هر جنايتى تن در مى‌دادند. از اين رو، بيشتر، پيروان و اطرافيان مردم صاحب قدرت بوده و شمشير برنده‌اى در دست جبّاران به شمار مى‌رفتند. [2]

[1] ر.ک. صلح الحسن، ص 71 – 72.

[2] همان.