اوضاع و احوال سياسى پيش برود و در هر زمان گرايشى نشان دهد.

عملكرد مأمون گوياى آن است كه وى در روشها و موضعگيريهاى سياسى از مبادى عقيدتى خود پيروى نمى‌كرد، بلكه اعتقادات خويش را متناسب با شرايط سياسى ابراز و هماهنگ مى‌ساخت. [1]

پس از اين بيان كوتاه برمى‌گرديم به پاسخ به سؤال بالا. آنچه در مورد تشيّع مأمون مى‌توان گفت اين است كه:

- اوّلًا ممكن است اظهار تمايل وى به اميرمؤمنان (ع) نشأت گرفته از اعتقاد او به مذهب معتزليان بغداد همچون «بِشْرِ بن معتمر» و «بشر بن غياث» باشد كه بر اين باور بودند حضرت على (ع) بعد از پيامبر (ص) برترين آفريده خداوند است و اعمال آدمى از خود اوست و قرآن مخلوق است. [2]

بسيارى از مورخان نوشته‌اند مأمون بر مذهب معتزله بوده است؛ از اين رو، پيروان اين مذهب گرد او مجتمع بودند. [3]

بر اين اساس احتمال قوى مى‌رود مراد از تشيّع مأمون كه در نوشته مورخان، حتى كلمات خود او آمده است صرفاً اظهار تمايل وى به حضرت على (ع) و برتر دانستن آن حضرت از ساير صحابه و نيز خلفا باشد نه معناى اصطلاحى‌اش كه امروزه به ذهن مى‌آيد و در مقابل «تسنّن» است.

- ثانياً بر فرض كه بپذيريم او شيعه به معناى اصطلاحى كلمه بوده است بايد گفت:

عملكردش نشانگر آن است كه او بر ضدّ اعتقادش رفتار كرده و به تعبير شهيد مطهرى «شيعه امام كش» بوده است، مانند مردم كوفه كه برغم داشتن گرايشهاى شيعى، امام‌

[1] - بعضى از صاحبنظران جريان برتر شمردن على (ع) و اعلام بيزارى از معاويه و جايزشمردن متعه و اعتقاد به مخلوق بودن قرآن از سوى مأمون را به انگيزه سرگرم كردن مسلمانان به يكديگر و بازداشتن انديشۀ آنان از خلافت و دوركردن مردم از گرد اهل‌بيت (ع) دانسته و افزوده‌اند بعضى از شواهد تاريخى نيز اين احتمال را تقويت مى‌كند (الحياة السياسيّة للامام الرضا (ع)، ص 200 پانوشت)

[2] - ر. ك: البداية والنهاية، ج 10، ص 291. لازم به يادآورى است كه اهل سنّت و اهل حديث در نقطه مقابل معتزله قرار دارند و اين جمله برخلاف عقايد آنان است

[3] - براى نمونه رجوع كنيد به البداية والنهاية، ج 10، ص 288 و عصرالمأمون، ج 1، ص 367 و 395-397 و امپراطورية العرب، ص 600-601