دلفريبش آن را منقوشه مى‌ناميدند.» «1»

بحران فكرى و اعتقادى‌

عواملى چند دست به دست هم داده و امت اسلامى را در يك بحران فكرى و عقيدتى وحشت زا فرو برده بود. منع نقل و نوشتن حديث، مگر احاديث خاصى كه خلفاى قبل اجازه داده بودند، گسترش دامنه فتوحات و وارد شدن انسانهاى فراوان با فرهنگ‌هاى مختلف به حوزه اسلام و درگيريهاى حاد سياسى كه اجازه تبيين و تحقيق نمى‌داد، از عوامل اين بحران بودند، از طرف ديگر حكومت نيز به ترويج عقايد انحرافى كه در جهت تحكيم پايه‌هاى حكومت آنان بود، همت داشت. عقيده به جبر و تشبيه خداوند، عقيده به ارجاء و واگذارى حكم گناهكار به قيامت، رهبانيت، انزوا طلبى، تصوف و عقايد افراطى خارجيگرى نمونه‌هاى بارز انحرافات فكرى در آن دوران بود.

معاويه طلايه دار ترويج اعتقاد به جبر بود. او اظهار مى‌كرد كه هر چه انجام مى‌دهد به خواست خدا و اراده اوست و خداوند او را امام و ولى امر قرار داده است.

بقيه‌ملوك بنى اميه نيز اين سيره شوم را ادامه دادند. «2»

يزيد و عبيدالله در جلسه عام خطاب به امام سجاد مطرح كردند كه خداوند امام حسين (ع) را كشت.»

توحيد خالص، يعنى منزّه دانستن خداوند از تشبيه به مخلوقات، دوباره به فراموشى سپرده شد و با بهره‌گيرى از عالمان دين فروش، دوباره عقيده به تجسيم و تشبيه رواج يافت.

عقيده به ارجاء در اين عصر رواج يافت يعنى اعتقاد به اينكه هر كس به شهادتين اقرار كرد مؤمن است و با ارتكاب هيچ عملى از دايره ايمان خارج نمى‌شود و نمى‌توان او