جامعه اسلامى، بركنارى امامان معصوم از منصب رهبرى امت وايجاد تنگنا ومحدوديت براى آنان در ارشاد و هدايت نسل جديد وتحريف و وارونه جلوه دادن بسيارى از حقايق و معارف اسلامى توسط قدرتمداران اموى و عالمان در بارى و ... مسلمانان اين دوره را از نظر آگاهى و شناخت نسبت به اصول ومبانى اسلام اصيل و رهبريت آن، در پايين‌ترين حدّ خود قرار داده بود. اين نا آگاهى عمومى به حدّى تأسفبار بود كه پس از انقراض حكومت بنى اميّه وروى كار آمدن سفّاح وقتى گروهى از مردم و بزرگان شام براى عرض تهنيت به حضور خليفه عباسى رسيدند سوگند ياد كردند كه تا كنون نمى‌دانستيم رسول خدا (ص) بجز بنى اميّه خويشان ونزديكانى هم دارد تا آنكه شما قيام كرديد و مطلب براى ما روشن شد. [1]

درچنين شرايطى، جامعه اسلامى با تهاجم فرهنگى گسترده‌اى روبه روشد.

كشمكشهاى علمى و مباحثات و مناظرات اعتقادى، موجب پيدايش و تشكلّ احزاب و گروههاى مذهبى و غير مذهبى شد. هر گروه براى خود حوزه درسى مستقلى داشت و براى نشر عقايد خود، جلسات درس وبحث تشكيل مى‌داد و باگروههاى ديگر به مناظره و مجادله مى‌پرداخت. متأسفانه برخى از گروههاى انحرافى، حمايتهاى دستگاه خلافت را نيز با خود داشتند.

اينها همه مسائلى بود كه اين دوران را از نظر فرهنگى در مقايسه با دورانهاى پيشين، يك دوران بحرانى و استثنايى به شمار آورده، نهضت علمى بنيادين و گسترده‌اى را از سوى امام صادق (ع) ايجاب مى‌كرد. وچنانچه امام حسين (ع) نيز به جاى امام صادق (ع) بود همان سياستى را اتخاذ مى‌كرد كه امام صادق (ع) اتخاذ كرد.

تفاوت دوران امام صادق وامام حسين عليهماالسّلام‌

براى روشنتر شدن شرايط فرهنگى دوران امام صادق (ع)، اين دوران را با دوران امامت امام حسين (ع) مقايسه مى‌كنيم.

[1] - ر. ك: مروج الذهب، ج 3، ص 33.