درپيدايش وگسترش اين نهضت فرهنگى، تنها نژاد عرب حجاز و عراق سهيم نبودند، نژادهاى غير عرب و نيز عربهاى غرحجاز و عراق كه وارد جهان اسلام شده بودند، از قبيل: نژاد ايرانى، مصرى، بين النهرينى‌ها و سوريه‌اى ها كه از مراكز تمدن آن عصر به شمار مى‌آمدند، در گسترش ابعاد نهضت فرهنگى اين دوره نقش مؤثر داشتند.

دوران جنگ عقايد

دوران امامت امام صادق (ع) را از نظر فرهنگى بايد دوران برخورد آراء و نظرات علمى وجنگ عقايد ناميد كه در ذيل به نمودهايى از آن اشاره مى‌كنيم.

الف- علوم قرآنى: دراين دوران، گروههاى اسلامى در زمينه علوم ومباحث قرآنى در دو محور با يكديگر جنگ و جدال داشتند: نخست در زمينه قرائت قرآن. قرآن در صدر اسلام از نظر اعراب گذارى آيات به شكل امروزى آن نبود؛ بلكه به اختلاف نسخه‌هاى آن، قرائت آن نيز مختلف بود. براى صحيح خواندن كلمات قرآن، گروهى به وجود آمدند به نام «قرّاء» (يعنى قرائت كنندگان قرآن). اينان با استناد دادن قرائت خود به يكى از صحابه پيامبر (ص) كلمات قرآن را به طور صحيح به مردم مى‌آموختند.

دانش قرائت قرآن و شكلهاى مختلف آن گرچه به دوره‌هاى قبل از امامت امام صادق (ع) بر مى‌گردد، ليكن مباحث داغ و جنجال برانگيز آن مربوط به اين دوران مى‌شود.

«قرّاء سبعه» كه مشهور دانشمندان شيعه وسنّى بر قرائت آنان اعتماد كرده‌اند دراين دوران مى‌زيستند. [1] آنان در نقاط مختلف كشور اسلامى مثل: شام، كوفه، بصره، مدينه،

[1] - قراء سبعه( يعنى هفتگانه) عبارتند از: 1- عبداللّه بن عامر دمشقى، متوفاى 118.

2- عبدالله بن كثير مكى، متوفاى 120.

3- عاصم بن ابى النجود كوفى، متوفاى 128.

4- ابوعمروبصرى، متوفاى 152.

5- حمزة بن حبيب كوفى، متوفاى 154.

6- نافع بن عبدالرحمن مدنى، متوفاى 169.

7- على بن حمزه كسائى، متوفاى 189.( ر. ك: البيان فى تفسير القرآن، آية الله العظمى خوئى، ص 140- 155 والتمهيد فى علوم القرآن، آيةالله معرفت، ج 2، ص 266- 228.