مكّه و ... با تشكيل كرسيهاى درس به مسلمانان تعليم قرائت مى‌دادند. نژادهاى غير عرب كه به زبان عربى آشنايى كامل نداشتند و مشتاق فراگيرى قرآن بودند، بيشتر از طبقات ديگر از اين مجالس و محافل علمى استقبال مى‌كردند. هر يك از قرّاء، قرائت خود را كه نسبت به قرائتهاى ديگر صحيحتر مى‌دانست به شاگردان خود مى‌آموخت. به طور طبيعى بين ديدگاههاى قرّاء اختلافات قرائتى وجود داشت كه در سطح جامعه مطرح بود.

محور ديگر كه از محور نخست مهمتر بود، مربوط به تفسير و بيان معانى قرآن مى‌شد. هر كس با توجه به ديدگاهى كه داشت و يا روايتى كه از پيامبر (ص) در زمينه تفسير قرآن به وى رسيده بود، آيات را تفسير مى‌كرد. در موارد زيادى نيز كه مفسر در زمينه آيه، روايتى در دسترس نداشت و يا مصلحت گروهى يا حكومتى اقتضا مى‌كرد، تفسير قرآن بر طبق رأى و نظر مفسّر صورت مى‌گرفت، وبدين ترتيب آيات و احكام الهى به سادگى دستخوش تغيير و تحريف گشته منطبق با خواسته مفسّر كه بيشتر مطابق با خواسته دستگاه حكومت وقت بود، تفسيرمى‌شد.

ب- فقه: ويژگى مهم ديگر اين دوره پديدآمدن نحله‌هاى فقهى مختلف بود. افراد زيادى تحت عنوان «فقيه» بر كرسى فتوا تكيه زدند و به مسائل شرعى و پرسشهاى دينى مردم پاسخ مى‌گفتند. آنان با تكيه براحاديث درست و نادرستى كه به نام احاديث پيامبر (ص) در دست داشتند و نيز قياس و استحسان به پرسشهاى دينى مردم پاسخ مى‌دادند. از اين رو، هر كدام از آنان داراى نحله خاص فقهى گشت كه به وى نسبت داده مى‌شد.

فقيهان اين دوره به قدرى زياد بودند كه به تعبير بعضى از نويسندگان، در هر شهرى پيشوايى بود كه نحله فقهى خاصى داشت كه به نام صاحبش شناخته مى‌شد. [1] مهمترين و مشهورترين اين مذاهب عبارت بود از:

1- مذهب ابوحنيفه، نعمان بن ثابت (م: 150)

2- مذهب مالك بن انس (م: 179)

3- مذهب محمدبن ادريس شافعى (م: 198)

[1] - الامام الصادق والمذاهب الاربعه، ج 1، ص 153.