4- مذهب حسن بصرى (م: 110)

5- مذهب اعمش (م: 148)

6- مذهب ابن ابى ليلى (م 148)

7- مذهب اوزاعى (م: 157)

8- مذهب سفيان ثورى (م: 161)

9- مذهب ليث بن سعد (م: 175)

10- مذهب سفيان بن عُيَيْنَه (م: 198) [1]

البته بجز سه مذهب فقهى نخست، مذاهب ديگر پس از درگذشت پرچمدار مذهبشان در سير زمان، منقرض و به فراموشى سپرده شدند، ولى در دوران امام صادق (ع) همه آنها كم و بيش فعال بودند و براى خود مقلدان و پيروانى داشتند. درنتيجه يك جنگ گسترده اعتقادى در زمينه مسائل فقهى در جريان بود.

ج- كلام: فرقه‌ها و نحله‌هاى فكرى و فرهنگى به علوم قرآنى و فقهى محدود نمى‌شد، بلكه داغتر وهيجان انگيزتر از مسائل فقهى، مسائل كلامى يعنى: مسائل مربوط به اصول دين بود كه موجب پديدار گشتن فرقه‌هاى زيادى درجامعه اسلامى شد كه مهمترين آنها عبارت بودند از: شيعه، معتزله، اشاعره و مرجئه. [2] بحث اساسى اين گروهها درباره خدا وصفات او، توحيد و ثنويّت، وحى و نبوّت، قضا و قدر، جبر واختيار و ديگر مسائل اعتقادى بود. كشمكشها، مجادلات و مناظرات اين گروهها با يكديگر و در پاره‌اى موارد با پيشواى ششم و ياران آن حضرت، بيانگر حساسيّت و جايگاه ويژه مباحث كلامى در اين دوره از تاريخ اسلام است.

د- ماديگرى: تفكر ديگرى كه در دوره امامت امام صادق (ع) رواج پيدا كرد و از همه‌

[1] - براى آگاهى بيشتر از اين مذاهب به الامام الصادق والمذاهب الاربعة، ج 1، ص 154- 170 رجوع كنيد. لازم به يادآورى است كه ظهور احمد بن حنبل و نشوونماى مذهب وى بعد از دوران امامت امام صادق( ع) بوده( متوفى 241) است از اين رو، ما به مذهب وى اشاره نكرديم.

[2] - در بخش تاريخ زندگى امام باقر( ع) به اجمال به معرفى اين فرقه‌ها پرداختيم. در بخش مبارزه امام صادق با مسكهاى انحرافى‌نيز در حدّ لازم به بحث درباره عقايد برخى از اين گروهها مى‌پردازيم. از اين رو، در اينجا از تفصيل دراين مورد صرف نظر مى‌كنيم.