تفكرات پيشين براى مسلمانان خطرناكتر بود، تفكر ماديگرى بود. در اين دوران گروهى پيدا شدند به نام «زنادقه» كه منكر خدا و پيامبر و اديان آسمانى بودند. زنديقيان از عناصر تحصيل كرده و طبقه متجدد آن دوره بودند و بازبانهاى زنده آن روز دنيا مثل: سريانى، يونانى، ايرانى و هندى آشنايى داشتند. [1]

متأسفانه اين گروه منحرف وخطرناك، درجامعه اسلامى نه تنها از آزادى كامل برخوردار بودند و همه جا حتى مكّه ومدينه و حتى در مسجدالحرام ومسجدالنبى حاضر مى‌شدند؛ بلكه مورد حمايت دستگاه خلافت نيز قرار مى‌گرفتند. «ابن مقفّع» از سران زنادقه در دستگاه بنى اميّه سمت كاتب و منشى داشت و پس از انتقال خلافت به عباسيان از نزديكان و مشاوران سفّاح ومنصور بود. [2] «مطيع بن اياس» و «ابن ابى العوجاء» دو تن ديگر از سران اين فرقه نيز نزد دولتمردان از موقعيت بالايى برخوردار بودند. «بَشّاربن برد» يكى ديگر از زنديقيان معروف است كه با سرودن چند شعر، مورد مهر و محبّت، مهدى خليفه عباسى قرار گرفت و هفتاد هزار درهم صله دريافت كرد. [3]

زنديقيان به القاى شبهات وزير سؤال بردن و تشكيك دراصول اعتقادات مسلمانان بسنده نمى‌كردند. بلكه در كنار اين اقدامات، تلاشهاى مذبوحانه ديگرى نيز داشتند كه جعل احاديث فراوان، ساختن افسانه‌ها و قصّه‌هاى دروغين، ساختن و معرفى كردن افراد و عناصرى كه وجود خارجى نداشتند، ترجمه كتابهاى كفر آميز ماديگرى به زبان عربى و نشر وپخش آنها درميان مردم، از جمله اقدامات آنان بود. [4]

ابن ابى العوجاء درپاى چوبه دار افتخار مى‌كرد كه چهارهزار حديث جعل كرده كه ضمن آنها حلال خدا را حرام و حرام خدا را حلال كرده است. [5]

[1] - ر. ك: سيرى در سيره ائمه اطهار، ص 146.

[2] - ر. ك: دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 4، ص 675- 676

[3] - الامام الصادق و المذاهب الاربعة، ج 2، ص 228.

[4] - همان مدرك، ص 232.

[5] - الامام الصادق والمذاهب الاربعه، ج 2، ص 233 و دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 2 ص 688. لازم به يادآورى است كه علاوه بر گروههاى يادشده، گروههاى فكرى و اعتقادى ديگرى از قبيل: خوارج، غلات، صوفيّه، زيديه، اسماعيليّه، كيسانيّه و ... در اين دوره از تاريخ اسلام در درون جامعه اسلامى مشغول فعاليت بودند كه به لحاظ محدوديت اين سلسله درسها از ذكر آنان و فعاليتهايشان خوددارى‌كرديم؛