در دوران امام صادق (ع) مدينه و كوفه دو مركز مهّم فقاهت بشمار مى‌رفتند. در اين ميان مدينه، به عنوان پايگاه علم و مركز تجمع اصحاب پيامبر (ص) و خاندان آن حضرت و نيز تابعين، از جايگاه ممتازى برخوردار بود و مردم از سرتاسر بلاد اسلامى براى فراگيرى مسائل روزمرّه و مورد ابتلاى خود بدانجا مراجعه مى‌كردند و از فقها كسب تكليف مى‌نمودند. آنان نيز طبق فتوا و رأى خود، مسائل را پاسخ مى‌دادند.

تفاوت مهّم و اساسى كه بين فقهاى حجاز و عراق وجود داشت اين بود كه فقهاى حجاز همچون مالك، شافعى و احمد بن حنبل در فتواهاى خود بيشتر بر احاديث تكيه مى‌كردند، از اين رو، «اصحاب حديث» ناميده شدند؛ ولى فقهاى عراق مثل ابو حنيفه، ابو يوسف قاضى، محمد بن حسن شيبانى و ...، مبناى فتواهاى خود را قياس و استحسان قرار داده بودند؛ از اين رو به «اصحاب رأى» معروف شدند. و بدين ترتيب دو جناح عمده فقهى در جامعه اسلامى پديد آمد. اختلاف و كشمكش بين اين دو جناح به حدّى شديد بود كه هر يك، ديگرى را متهم به بى دينى و كفر مى‌كرد. دستگاه حكومت نيز به اقتضاى مصالح خود، همواره بر اين اختلافات دامن مى‌زد و هر زمان، از جناحى جانبدارى مى‌كرد. البته هر يك از دو جناح ياد شده در ميان خود به تعداد نفرات صاحب‌نظر در مسائل فقهى، دچار اختلاف و پراكندگى بودند و هر فرد براى خود، مكتب و مسلك خاصى داشت.

جهت گيرى عمومى مسلكهاى فقهى موجود، وابسته بودن همه آنها به دستگاههاى حكومتهاى غاصب زمان خود و ضدّيت با مكتب فقهى اهل بيت بود. اين فقيهان در موارد بسيارى حقيقت را فداى مصلحت دستگاه خلافت ساخته و در برابر بهاى ناچيزى حكم خدا را تحريف و دگرگون مى‌كردند.

امام صادق (ع) و تبيين و گسترش فقه ناب‌

در مقابل جريان فقهى وابسته يادشده، مسلك اصيل و امين ديگرى به مرجعيّت الهى امام صادق (ع) در جريان بود كه به هيچ تشكيلات سياسى وابسته نبود و هيچ مصلحتى‌