مرورى بر مهمترين جنبشهاى علويان در اين دوره.

1. نهضت محمّد بن قاسم‌

محمّد بن قاسم از نوادگان امام سجّاد عليه السلام است كه در دانش و ديانت و پارسايى از چهره‌هاى ممتاز عصر خود بود و چون معمولًا جامه پشمين سفيد رنگ و خشن بر تن مى‌كرد او را «صوفى» مى‌گفتند.

وى به دوران معتصم، نهضت خود را از طالقان شروع كرد. «ابراهيم بن عبداللَّه عطّار» يكى از ياران محمّد مى‌گويد: «در مرو همراه چند نفر ديگر در ميان مردم، پراكنده شديم تا آنان را به پيوستن به قيام «محمّد بن قاسم» فرا خوانيم. زمان زيادى نگذشت كه چهل هزار نفر دعوت ما را پذيرفتند و ما از تمامى آنان بيعت گرفتيم ....

پس از اين محمّد بسوى طالقان رفت، در آنجا نيز در پى تلاش ما جمعيّت زيادى گرد او جمع شدند.

محمّد در طالقان اعلان جهاد كرد. بين او و نيروهاى «عبداللَّه بن طاهر»، امير خراسان جنگهاى بسيارى در گرفت و محمّد موفّق شد شكستهاى سختى بر نيروهاى دولتى وارد آورد. تا آن كه «عبداللَّه» ناچار شد از درِ نيرنگ وارد شود.

وى در يكى از اين نبردها با تقسيم لشكر خود به گروههاى مختلف و استفاده از نيروى كمين، توانست انقلابيّون را شكست دهد. با اين حال محمّد موفق شد به سمت «نَسا» [1] فرار كند و در آنجا پنهان گردد. ما نيز به اطراف پراكنده شديم و مردم را بسوى او دعوت كرديم.» [2]

حكمران خراسان- كه از دست نيافتن به «محمّد بن قاسم» سخت به خشم آمده بود-

[1] - «نَسا» نام شهرى در خراسان بوده است. در مورد وجه نامگذارى به اين اسم گفته شده است: مسلمانان وقتى براى‌فتح آن وارد شهر شدند جز زنان كسى را نديدند؛ زيرا مردان همه فرار كرده بودند. مسلمانان از جنگ با زنان صرف‌نظر كرده و گفتند: اين شهر را ناديده گرفته به فراموشى مى‌سپاريم تا زمانى كه مردانشان بازگردند. از آن روز اين شهر «نَسا» ناميد شد (ر. ك: معجم‌البلدان، ج 5، ص 281)

[2] - ر. ك: مقاتل الطالبيين، ص 384-386