اسماعيل بن يوسف بن ابراهيم- كه از نواده‌هاى امام مجتبى عليه السلام به شمار مى‌رود- در سال 251 در مكّه قيام كرد و حاكم آن را از شهر بيرون راند و اموال و داراييهاى او و ديگر دولتمردان را ضبط كرد و نيروهاى نظامى وابسته به حكومت را به قتل رسانيد.

«اسماعيل» پس از استيلا بر مكّه بسوى مدينه رفت. والى مدينه به محض آگاهى از ورود اسماعيل از شهر فرار كرد. اسماعيل دوباره به مكّه بازگشت و بين او و نيروهاى اعزامى از سوى معتزّ برخوردهايى صورت گرفت. [1]

در سال 251 بجز دو نهضت ياد شده نهضتهاى ديگرى از سوى علويان رخ داد كه نهضت يكى از آنان در ناحيه «نينوا» از سرزمين عراق و قيام «حسين بن احمد بن اسماعيل» معروف به «كَرَكىّ» در منطقه قزوين و زنجان و قيام «اسماعيل بن يوسف» و «على بن عبداللَّه» معروف به «مرعشى» در آمل از جمله آنهاست. [2]

اين موارد، نمونه هايى بود از جنبش مكتبى در اين دوره به رهبرى علويانِ دست پرورده امام هادى عليه السلام. مى‌بينيم كه جنبش مكتبى پس از سپرى كردن يك دوره به نسبت ركود و آرامشِ اواخر دوران امامت امام رضا و نيز امام جواد عليهما السلام- كه نتيجه قهرى جريان ولايتعهدى امام رضا عليه السلام بود- با رو شدن دست خيانت و جنايت خلفاى تزويرگر عبّاسى نسبت به امامان عليه السلام و روى كار آمدن عناصر خشن‌تر و پليدترى از آنان از قبيل متوكّل، و در پيش گرفتن سياست ترور و خشونت، وارد مرحله تازه‌اى شده و ابعاد گسترده‌ترى به خود گرفت؛ چندان كه در اين دوره بيش از بيست جنبش و نهضت در جاى جاى قلمرو اسلامى به وجود آمد.

اختلاف، و وجه تمايز اين نهضتها با شورشهايى كه از سوى غيرعلويان در اين دوره پديد آمد- و ما پيش از اين به بعضى از آنها اشاره كرديم- در اهداف و انگيزه‌هاى رهبران آنها بود. علاوه بر آن كه تاكتيكها و روشهاى مبارزاتى آنان نيز قابل مقايسه با يكديگر نبود.

آنچه در نهضتهاى علويان در اين دوره به چشم مى‌خورد آزاديخواهى، حق‌طلبى و خداجويى است. آنان بدون آنكه مردم را بسوى خود بخوانند با طرح شعار «الرّضا من‌

[1] - همان منابع به ترتيب ص 366 و 165

[2] - ر. ك 6 كامل ابن اثير، ج 7، ص 163-165