عوامل افزونى بودند كه مردم را نسبت به مسائل دينى و فقهى در بى‌خبرى محض قرار

داده بود. دكتر على حسن مى‌نويسد:

در دوران بنى‌اميّه- كه به امور و مسائل دينى توجه چندانى نمى‌شد- مردم نسبت به فقه و مسائل دينى آگاهى نداشتند و از آن چيزى نمى‌فهميدند، و تنها مردم مدينه از اين‌گونه مسائل آگاهى داشتند. [1]

شاهد گوياى آن روايتى است كه مى‌گويد: ابن عباس در آخر ماه رمضان در بصره بر فراز منبر از مردم خواست زكات روزه خود را بپردازند؛ ولى هيچ كس، مقصود و معناى حرف او را نفهميد. ابن عباس گفت: كسانى از مردم مدينه كه در آنجا حاضرند برخيزند و براى آنها مفهوم زكات روزه را توضيح دهند. [2]

امام باقر عليه السلام در چنين فضايى به احياى فقه ناب محمدى و گسترش كلّيات و فروع آن در ميان مردم همّت گمارد. اصلى‌ترين مستند امام عليه السلام در تبيين مسائل فقهى كتاب الهى و سنّت نبوى بود و اين در شرايطى بود كه فقهاى عامّه در اين عصر مانند زُهَرى، قَتاده، هشام بن عروه، مَكْحول و ... با تكيه بر آراء و نظرات خود و نيز قياس و استحسان بر مسند فتوا تكيه داده پاسخگوى مسائل دينى مردم بودند. پيشواى پنجم عليه السلام با اتخاذ اين روش به مبارزه با عالمان دربارى و تخطئه روش فقهى آنان برخاست.

پيشواى پنجم علاوه بر فعّاليت در زمينه‌هاى ياد شده، عالمان و فقيهانى همچون: ابان بن تغلب، زرارة بن اعْيَن، محمد بن مسلم، مؤمن طاق، جابر بن يزيد جعفى و ... را تربيت كرد كه هر كدام نقش مهمّى در حفظ و گسترش فقه اهل بيت داشتند. ابان بر چنان جايگاهى از فقاهت راه يافته بود كه از سوى امام باقر عليه السلام مأمور شد در مسجد پيامبر صلى الله عليه و آله بر كرسى فقاهت برآيد و براى مردم فتوا دهد. [3]

3- نشر ساير علوم‌

امام باقر عليه السلام علاوه بر فقه به توسعه و نشر ديگر علوم از قبيل كلام، تفسير، اخلاق و

[1] - نظرة عامّة فى تاريخ الفقه الاسلامى، ص 110

[2] - الإحكام فى اصول الاحكام، ج 2، ص 131

[3] - ر. ك: معجم رجال الحديث، ج 1، ص 144