شاعرى وضعيّت اسفناك مردم عراق در دوران حكومت خالد بر اين سرزمين را چنين ترسيم كرده است:

كَاهْلِ النَّارِ حينَ دَعَوا اغيثُوا جَميعاً بِالْحَميمِ وَ بِالصَّعيدِ [1]

همچون دوزخيان‌بودند كه‌پاسخ كمك‌خواهى آنان، با آب‌داغ و چرك‌آلود به‌خون‌داده‌شد.

وليد بن عبدالملك دومين خليفه معاصر امام عليه السلام دست كمى از برادر خود نداشت.

وى در اولين سخنرانى حكومتى خود اعلام كرد:

هر كس در برابر ما گردنكشى كند، كشته مى‌شود و هر كس سكوت نمايد، درد و رنج سكوت، او را خواهد كشت. [2]

ديگر خليفگان اموى معاصر امام صادق عليه السلام يعنى يزيد بن وليد، ابراهيم بن وليد و مروان بن محمد از همين قماش بودند. هر چند آنان در اثر كشمكشهاى داخلى در مجموع بيش از شش سال عمر نكردند.

عوامل سرنگونى حزب اموى‌

سرنگونى حكومت هزار ماهه امويان معلول عوامل گوناگونى است كه در تاريخ منعكس شده است. ما از ميان آن عوامل، تنها سه عامل را كه بيش از همه تاج و تخت امويان را در تند باد سقوط قرار داد ذكر مى‌كنيم.

1- مبارزات و روشنگرى ائمّه عليهم السلام‌

بى‌شك روشنگرى و مبارزات ائمّه عليهم السلام و ياران آنان، بويژه حادثه كربلا در ايجاد تنفر از بنى‌اميّه و شورش عليه آنان نقش مؤثرى داشت.

به‌عنوان نمونه، امام صادق عليه السلام، در تمام مدت زندگى- از جمله سال‌هايى كه امويان حكومت مى‌كردند- تا جايى كه محدوديتها و مراقبتهاى بنى‌اميّه اجازه مى‌داد، به روشنگرى پرداخته به مبارزه با ستمگران، اشتغال داشت.

در حكومت هشام، يكسال كه امام صادق عليه السلام همراه پدر گرامى‌اش در مراسم حج‌

[1] - كامل ابن اثير، ج 5، ص 225

[2] - تاريخ طبرى، ج 6، ص 423؛ كامل ابن اثير، ج 4، ص 523