در دوران عمر بن عبدالعزيز تا حدى از فشار كاسته و مشكل ماليات حل شد ولى پس از او جريان به وضع سابق بازگشت و پيوسته در حال بحران و افزايش بود.

3- ناديده گرفتن غير عرب‌

نظام حكومتى بنى‌اميّه براساس تعصّب عربيّت بنا شده بود. آنان تمام مناصب را به دست اعراب مى‌سپردند و ديگر طوايف اسلامى را كه به‌نام «موالى» [1] مى‌خواندند نه تنها از مناصب حكومتى محروم مى‌كردند بلكه با ديده حقارت مى‌نگريستند. از قلمرو بصره هر چه غير عرب بود اخراج گرديد. اين آوارگان در تظاهرات خود، فرياد:

«وا محمّدا، وا احمدا»، سر داده نمى‌دانستند به كجا پناه ببرند. [2] برخى مى‌گفتند: نماز بيكى از سه چيز شكسته مى‌شود: خر، سگ و موالى. [3]

روزى معاويه از افزايش جمعيت موالى به خشم آمد تصميم گرفت نيمى از آنان را از دم تيغ بگذراند ولى «احْنَفْ» وى را از اين اقدام برحذر داشت. [4]

وقتى عربى از خريد برمى‌گشت و بر سر راه خود يك عجم را مى‌ديد، كالاى خود را به زمين مى‌گذاشت. عجم موظف بود كه بار او را به منزل برساند. [5]

به‌دنبال اين عوامل- و عوامل ديگر- شورشها و آشوبها يكى پس از ديگرى عليه حكومت اموى به‌وجود آمد و بر همگان روشن شد كه امويان هدفى جز حكمرانى و سلطه‌جويى ندارند.

در اين گير و دار چنان با مردم رو در رو قرار گرفتند كه كنترل كشور از دستشان خارج شد و در ايام حكمرانى مروان حمار- آخرين خليفه اموى- اوضاع كشور به بدترين شرايط انفجار رسيده بود.

از سوى ديگر مردم دريافته بودند كه خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله- كه محبوبترين چهره در جامعه اسلامى بودند و سمبل عدالت و تقوى به‌شمار مى‌رفتند- تنها پايگاه استوار و قابل اطمينانى‌

[1] - موالى جمع مولىٰ‌، يكى از معانى آن، برده آزاد شده است و شايد به همين مناسبت به غير عرب «موالى» مى‌گفتند

[2] - السيادة العربية، ص 56؛ تاريخ التمدن الاسلامى، ج 1، ص 274؛ الحياة السياسية للامام الرضا عليه السلام، ص 26

[3] - العقد الفريد، چاپ مصر، «1937»، ج 2، ص 270؛ تاريخ التمدن الاسلامى، ج 1، ص 341؛ الحياة السياسية للامام الرضا عليه السلام، ص 26

[4] - همان

[5] - الحياة السياسية للامام الرضا عليه السلام، ص 27