تصميم غير منتظره‌

مأمون پس از رويارويى با اوضاع وخيم حكومت و احساس نگرانى شديد از آينده خويش براى خروج از اين بن بست، در پى انديشه فراوان و مشورت با سياستمداران و استواركنندگان حكومتش چون فضل بن سهل به راه حلّ و تجربه تازه‌اى دست زد؛ تجربه‌اى كه در تشكيلات خلافت سابقه نداشت.

او تصميم گرفت پيشواى شيعيان را از مدينه به مرو فراخواند و او را به وليعهدى خويش برگزيند. اين اقدام مأمون هرچند به ظاهر، غير منتظره و ناباورانه بود و از سوى بعضى گروه‌ها واكنش‌هايى به دنبال داشت؛ ليكن به نظر خود او، مناسب‌ترين و سنجيده‌ترين طرحى بود كه در آن شرايط مى‌توانست حكومت او را از خطر سقوط حفظ، منافعش را تأمين و آينده‌اش را تضمين كند.

مأمون در پى اين تصميم نامه‌اى براى امام رضا عليه السلام نوشت. فضل بن سهل، وزير او نيز نامه‌اى جداگانه نوشت و پيشواى هشتم را به مرو فراخواندند. [1]

هدف مأمون از طرح ولايتعهدى‌

درباره هدف مأمون از طرح مسأله ولايتعهدى به امام رضا عليه السلام نظرات و احتمالاتى چند ذكر شده است. مهم‌ترين اين نظرات عبارت است از:

1- تمايلات شيعى و حق‌گرايى [2]

مأمون كه از نبوغ سياسى ويژه‌اى برخوردار بود با ظرافت خاصى كوشيد تا وانمود كند در اين تصميم خود خلوص نيّت دارد و از سر حق‌باورى نسبت به علويان و اعتقاد و

[1] - متن نامه مأمون در منابع تاريخى نيامده است. براى آگاهى از متن نامه فضل بن سهل به الحياة السياسيّة للامام الرضا عليه السلام ، ص 446 رجوع كنيد

[2] - مورخانى مانند طبرى، ابن اثير، مسعودى، ابن طقطقى و سيوطى اين احتمال را ذكر كرده‌اند. ر. ك: تاريخ طبرى، ج 8، ص 554؛ كامل، ج 6، صص 326 و 438؛ مروج الذهب، ج 3، ص 441؛ الفخرى، ص 198 و تاريخ الخلفاء، ص 307