پرفسور «شالتان بران»: «هيتلر را بايد در گروه مردانى قرار داد كه داراى شخصيت آشفته مى‌باشند و ما آنها را «پارانوئياك» (1)مى‌ناميم و ريشه بيمارى او را بايد در زندگى احساساتى بيمارگونه‌اش جستجو كرد.» اين تصوير از هيتلر و مسؤوليت وى در برافروختن شعله جنگ، از ميان عبارتهاى موجود در سخنرانيهايش بخوبى مشهود و قابل اثبات است:

من نقش سرباز را ايفا نخواهم كرد و تحت تأثير استراتژيها هم قرار نمى‌گيرم. اين منم كه جنگ را اداره خواهم كرد. اين منم كه لحظه مناسب حمله را مشخص خواهم كرد؛ اين وظيفه من خواهد بود. وقتى تصميم را اتخاذ كردم جوانان را به ميادين مرگ خواهم فرستاد و اين حق من است. بدين ترتيب در حد ممكن مانع مردن مردم خواهم شد. من جنگ مى‌خواهم و براى انجام دادن آن استفاده از همه راهها و امكانات خوب است. جنگ به نحوى خواهد بود كه من مى‌خواهم باشد. من خودم جنگ هستم. (2)

بدين سان، يكى از عواملى كه تحليلگران و مورخان بدان اشاره مى‌كنند، نقش هيتلر است. هيتلر در اين نوع از تجزيه و تحليل به مثابه علّت فاعلى نگريسته مى‌شود كه با فقدان وى در عرصه سياست و حكومت آلمان، جنگ جهانى دومى وجود نداشت.

قرارداد ورساى و تحقير ملت آلمان‌

قرارداد صلح ورساى- كه در فصل نخست تحت عنوان «جنگ جهانى اوّل و پيامدهاى آن» به تفصيل مورد بررسى قرار گرفت- بر طبق ماده 231، مسؤوليت جنگ را به گردن آلمان انداخت. مجموعه تحميلاتى كه عليه سرزمين، جمعيت، ثروت، مستعمرات، ارتش و حكومت آلمان اعمال شد، به شكل بارزى، از نظر آن ملت، غير عادلانه، غير منصفانه و خارج از حدّ توان بود. ملّت آلمان با اين قرارداد احساس حقارت بسيار مى‌كرد و زمينه روحى مساعدى داشت به اينكه فردى مقتدر ظهور كند تا تاوان اين بهاى سنگين را از دشمنان بستاند. تقريباً، تمامى تحليلگران جنگ جهانى دوم در اِین

---------------------------------

(1)pranoiaque مربوط به اختلال در عقل.

(2) تاريخ قرن بيستم، سرژبر شتين و ديگران، ترجمۀ امان الله ترجمان، ج 1، ص 24-25، آستان قدس رضوى.