پس از وى و در زمان پسرش، المكتفى باللّه پايان يافت. او در دو ميلى آن، كاخ ديگرى ساخت. به نام «قصر الثُريّا» كه داراى سه فرسخ طول بود و چهار ميليون دينار صرف آن نمود و ميان آن دو كاخ، راهرويى زيرزمينى بنا كرد تا كنيزان و اهل حرم به‌طور محرمانه و دور از ديد نامحرمان بين كاخ‌ها در رفت و آمد باشند. [1]

كاخ‌ها و قصرهاى ديگرى نيز وجود داشت كه ارقام هزينه آن‌ها هر شنونده‌اى را به شگفت وامى‌دارد و آثار برخى از آن‌ها را از پس تاريخ و با فاصله بيش از ده قرن، هنوز هم مى‌توان مشاهده كرد؛ از جمله، «قصر الزهراء» در شهر قرطبه كه ساخت آن چهل سال طول كشيد، همچنين «القصر الحمراء» در غرناطه، «القصر الخضرا»، «دارالشّجرة» و «القصر الكبير». [2]

اين گونه جلوه‌هاى تجمّل‌گرايى و آسايش‌طلبى حاكمان اسلامى در جوامع آن روز، مسلمانان را با روح اصلى اسلام بيگانه ساخت، سدّ پولادين اراده و اتحادشان را شكست، روح استقامتشان را گرفت و در ظلمت سستى و ناپايدارى رهايشان كرد. پيروان اسلام هر قدر به دنياى مادى نزديك‌تر شدند، از معارف دينى بيش‌تر فاصله گرفتند.

رفاه‌زدگى در آيينه تاريخ:

نعمت زدگى و مستى‌هاى ثروت بى‌شمار و زراندوزى‌هاى بى حساب كارگزاران و دولت پيشگان به نوبه خود، جامعه نو بنياد اسلامى را از حركت بازداشت و سبب ركود و انحطاط آن‌ها گشت و زمينه پيرى زودرس و ضعف و زوال حكومت جهانى اسلام را پى نهاد. پس از مدتى اندك، مسلمانان مجد و عظمت پيشين خود را از دست دادند و در كمال اندوه و حسرت، به غروب تمدّن خود چيره گشتند و با عزلت خويش، راه مدنيّت را براى بيگانگان و كفر پيشگان هموار كردند. اين افول و انحطاط، تصادفى و ناشى از بدشانسى آنان يا خوش اقبالى دشمنانشان نبود، بلكه برگرفته از قوانين ثابت اجتماعى و تاريخى و سنن تغييرناپذير الهى است كه علاوه بر قرآن در بيان ناطق قرآن نيز آمده است:

1) - تاريخ تمدن اسلام، جرجى زيدان، ج 5، ص 962 - 965.

2) - همان.