1 پيشرفت و تمدّن مادى كه در آن، ارزش‌ها به امور حسى و مادى منحصر مى‌گردد و نسبت به ارزش‌هاى معنوى، بى‌اعتنايى و حتى كينه‌توزى مى‌شود و همه چيز از ديد سودجويى و لذت‌پرستى مورد توجه قرار مى‌گيرد.

2 پيشرفت و تمدّن معنوى كه تمام ارزش‌ها متعلق به معنويات و مسائل فوق مادى است و واقعيت‌هاى حسى و مادى كاذب و پليد است.

3 پيشرفت و تمدّن جامع كه در آن، هم‌ارزش‌هاى مادى و حسى مورد توجه است و هم ارزش‌هاى معنوى. در چنين تمدّنى، زندگى به زيان ديگرى مورد غفلت قرار نمى‌گيرد و پيشرفت تك بُعدى تحقّق نمى‌پذيرد؛ جامعه پيوسته با دو بال معنوى و مادى به‌سوى چشمه‌سار حيات پرواز مى‌كند. [1]

مفهوم «انحطاط»

«انحطاط» و «عقب‌ماندگى» نقطه مقابل «پيشرفت» و «تمدّن» است. با روشن شدن مفهوم تمدّن، مفهوم انحطاط نيز روشن مى‌گردد؛ زيرا «تعريف به اضداد» از راه‌هاى شناخت مفاهيم است. [2] كسى كه «عقل و علم» را تبيين مى‌كند، از تعريف «جهل و نادانى» بى‌نياز است. [3] پس با توجه به اين قاعده، مى‌توان گفت:

«انحطاط عبارت است از فقدان يا محدوديت مظاهر دينى و فرهنگى و غروب امنيت و آسايش جامعه.»

مظاهرى از پيشرفت و انحطاط

اكنون بايد به معيارها و ملاك‌هاى هر يك از پيشرفت و انحطاط پرداخت و با ارائه نمونه‌هايى از جوامع پيشرفته و عقب‌مانده، حدّ و مرز آن‌ها را نشان داد؛ از جمله:

1) - ر. ك به: سخنان بزرگان، شعبانعلى لامعى، ص 87.

2) - شخصى از على عليه السلام پرسيد: عقل چيست؟ فرمود: هر چيزى را در جاى خود به كار بردن. پرسيد: جهل چيست؟فرمود: هم اينك گفتم؛ يعنى: مخالف عقل، جهل است و نياز به تعريف ديگرى ندارد.

3) - اشاره به قاعدۀ معروف: «تُعرَف الاشياءُ باضدادِها»؛ پديده‌ها با ضد خود شناخته مى‌شود؛ مانند نور و روشنايى كه با ظلمت و تاريكى شناخته مى‌شود. اين خود يكى از مبانى فكرى قرآن در توحيد خداوند يگانه است.