«كِلَا الَمجْلِسَيْنِ الى‌ خَيْرٍ ... هؤُلاءِ افْضَلُ، بِالتَّعْليمِ ارْسِلْتُ»؛ [1]

هر دو گروه كارشان خوب است. اما اين گروه (عالمان) بهتر است و من براى تعليم فرستاده شده‌ام.

با توجه به اين‌گونه توصيه‌هاى عملى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله بود كه مدينه، به تدريج، به مركز تعليم و تعلّم و نخستين حوزه علمى تبديل شد؛ جوشش و جنبش علمى مسلمانان از آن‌جا آغاز شد و اولين حوزه علمى در آن جا تأسيس گرديد. اولين كتابى كه توجه مسلمانان را به خود جلب كرد و مسلمانان در پى تحصيل آن برآمدند قرآن و سپس احاديث بود. براى اولين بار، اعراب در مدينه، با مسأله استادى و شاگردى و نشستن در حلقه درس و حفظ آنچه از استاد مى‌شنوند، آشنا شدند. مسلمانان با ولع فراوان، آيات قرآن را، كه به‌تدريج نازل مى‌گشت، فرامى‌گرفتند و در كنار آن، بنا به توصيه‌هاى مكرّر رسول خدا صلى الله عليه و آله، سخنان آن حضرت را- كه به «سنّة الرسول صلى الله عليه و آله» معروف بود- از يكديگر مى‌آموختند؛ در مسجد پيامبر صلى الله عليه و آله رسماً حلقه‌هاى درس و بحث تشكيل مى‌شد و در آن جا، به بحث و گفت و گو درباره مسائل اسلامى و تعليم و تعلّم مى‌پرداختند. [2]

مظاهرى از توسعه علوم‌

بى‌شك، تشويق‌ها و توصيه‌هاى قرآن و پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله ذوق معرفت‌جويى و حسّ كنجكاوى مسلمانان را برانگيخت و آنان را به بلوغ خودآگاهى رسانيد، حكمتى بى‌رنگ و بى‌تعلّق به زمان و مكان خاص به ايشان بخشيد و به آن‌ها بصيرت درونى و روحانى داد تا توانستند در مدتى اندك، به مظاهرى از فرهنگ و معارف دينى دست بيابند؛ از جمله:

1- صنعت كاغذسازى:

انتقال و رواج صنعت كاغذ سازى از ماوراءالنّهر به بلاد مسلمانان، تأليف، استنساخ و انتشار انواع كتاب در موضوعات گوناگون، كه انواع‌

1) - منيةُ المريد، شهيد ثانى، ص 106.

2) - خدمات متقابل اسلام و ايران، ج 2، ص 437.