دائرةالمعارف امثال مفاتيح العلوم خوارزمى، جامع‌العلوم فخر رازى، نفايس الفنون آملى از وسعت دايره كنجكاوى مسلمانان حكايت مى‌كند. [1]

2- كتابخانه‌هاى عمومى:

مسلمانان براى استمرار نهضت علمى، دست به تأسيس كتابخانه‌هاى عام‌المنفعة زدند و «باقيات الصالحات» پديد آوردند. در حقيقت، آنان مؤسسان واقعى كتابخانه‌هاى عمومى در عالم بوده‌اند. [2] در غالب مسجدها و شهرها، كتابخانه‌هاى عمومى با تعداد زيادى كتاب وجود داشت و درهاى آن‌ها به روى طالبان علم گشوده بود. [3]

3- مراكز آموزشى:

تأسيس پياپى مدارس و مراكز آموزش علوم از ديگر مظاهر معرفت‌جويى و وجود شوق و نشاط علمى در مسلمانان بود. در حقيقت، به سبب تأكيد و تشويقى كه در اسلام نسبت به علم و همچنين به انجام كارهاى خير شده بود، بسيارى از مؤمنان، توجه خاصّى به تأسيس مدارس مبذول داشتند و مدارس و مراكز علمى بسيارى پديد آوردند.

4- نهضت ترجمه:

ترجمه، تعريب، نقل و نقد علوم يونانى و هندى و پيدايش پژوهشكده‌ها و دارالترجمه‌هاى متعدد نشانه ديگرى از توجه اسلام و مسلمانان به علم بود.

نقل آثار، به‌ويژه در زمينه منطق، حكمت و ادبيات و آميخته شدن آن‌ها با معارف دينى دريچه جديدى به روى مسلمانان گشود و مردم را با مواريث دنياى قديم آشنا ساخت. «[4]

شوق و علاقه‌اى كه مسلمانان در دوران عظمت خويش به توسعه فرهنگ نشان دادند و توفيقى كه در اين راه پيدا كردند، بى‌شك، عظيم است؛ زيرا هم حافظ مواريث و سنن قديم بوده است و هم مايه ابداعات جديد. اين دو نكته نشان مى‌دهد كه اين فرهنگ در جاى خود و در زمان خود، از بزرگ‌ترين فرهنگ‌هاى انسانى است.

1) - ر. ك. به: تاريخ التّمدّن الاسلامى، ج 3، ص 44 - 51؛ دانش مسلمين، محمدرضا حكيمى، ص 20 - 27.

2) - دانش مسلمين، ص 28.

3) - همان، ص 113 به نقل از: تاريخ تمدن، بخش تمدن اسلامى، ص 138.

4) - ر. ك. به: الحضارة العربيّة الاسلاميّة، شوقى ابو خليل، ص 441 - 445.