در پرتو اين حقيقت عملى و پيروزى بر دشمن درون ذاتى، نو مسلمانان توانستند بر دشمنان برون ذاتى و مكتبى خود پيروز شوند و تمدّن عظيم اسلامى را بنيان نهند. شاهد زنده اين مدّعا تحوّلى بود كه از نظر اخلاقى و مردم دارى، در مردم اندلس پديد آوردند.

مسلمانان در طول چند قرن، اين كشور را نه تنها از نظر علمى، دينى و اقتصادى فتح كرده بودند، بلكه در مسائل اخلاقى نيز مردم اين سرزمين را منقلب ساخته بودند. برخى از مورّخان، كه تاريخ اسلام را به دقت مطالعه كرده‌اند، در اين موضوع، با ما هم عقيده‌اند و اين مزّيت اخلاقى را تصديق مى‌كنند؛ از جمله سيو سديلو، از مُورّخان نامى، مى‌نويسد:

«مسلمانان در آن عصر، از حيث اخلاق بر مسيحيان مزيّت داشته و به مراتب، از آن‌ها بالاتر بودند. سخاوت، احسان و ايثارى كه در تمام حالات و رفتار آنان بود، نظير آن در ديگر اقوام يافت نمى‌شد. نوع دوستى و گذشت از مميّزات و مفاخر خاص مسلمانان بود، پادشاهان مسيحى «قسطنطنيّه» و «ناوار» روى مهمان نوازى و اطمينانى كه به راستى و درستى اعراب و مسلمانان داشتند، بدون هيچ نگرانى براى معالجه و مداوا، نزد پزشكان مشهور «قرطبه» مى‌آمدند و پيوسته به پايتخت مسلمانان، در رفت و آمد بودند. آنها هر چند فقير هم بودند حاضر نبودند، آبروى اسيرانى كه در دستشان گرفتار بودند، براى بهره‌هاى مادى، بريزند بلكه مانند رئيس قبيله كه از زيردستان خود، دفاع مى‌كند، از آن‌ها دفاع مى‌كردند.» [1]

مسلمانان و اقلّيت‌ها

مسلمانان در معاشرت با غير مسلمانان و اقلّيت‌ها، آدابى را كه حاكى از احترام متقابل است، رعايت مى‌كنند. آن‌ها اختلاف عقيده را مجوّزى براى ترك آداب همزيستى نمى‌شمارند اصولًا اسلام در مصاحبت، حقوق متقابلى براى طرفين قايل است كه مراعات آن‌ها از وظايف اخلاقى به‌شمار مى‌رود. رعايت اين آداب به نوبه خود، نقطه‌

1) - ر. ك: به تمدن اسلام و عرب، گوستاو لوبون، ترجمه فخر داعى گيلانى، ص 350 و ترجمۀ سيّد هاشم حسينى، ص 345 چون يك نوع ترجمه در انتقال موضوع، رسا نبود از هر دو نوع ترجمه مذكور، سود جستيم.