ميانشان پديد آمد، اما افتضاح نظامى كه به بار آمد، آن پيمانهاى مؤكد را به هم ريخت. يهود و قريش كه قبل از جنگ هم عهد شده بودند كه هيچ يك، ديگرى را رها نكند و تا آخرين نفرى كه زنده بماند، بر دشمنى با پيامبر هماهنگ و متحد باشند، رو در روى هم قرار گرفتند. [1]

اين گوشه اى از وضعيت نا بسامانى بود كه پس از جنگ احزاب بر مخالفان اسلام حكمفرما شد. حال ببينم در جامعه اسلامى چه تحولى پديد آمد.

تقويت روحى مسلمانان‌

مسلمانان با ابتكار بى سابقه نظامى خود (كندن خندق) دشمن را در پشت خاكريزهاى شهر شكست دادند. اين امر باعث تقويت روحيه آنان شد. آنها در حالى به دفاع پرداختند كه تعدادشان سه هزار تن بود و بيش از دو اسب و صد زره نداشتند. [2] كمبود آذوقه در ميانشان بطور كامل مشهود بود. بيشتر خوراكشان خرما بود كه آن هم كمياب بود. ساكنان شهر با يكديگر همدل نبودند و به بهانه هاى واهى صحنه نبرد را ترك مى‌كردند. منافقان بسيار اميدوار بودند كه سپاه كفر در اين جنگ پيروز شود؛ پيامبر (ص) از ميان برود و اوضاع به حال قبل از اسلام برگردد. [3]

در چنين شرايطى يارى خداوند فرا رسيد و تمام وعده هايى كه افراد دو رو و سست عنصر آنهارا دروغ مى خواندند صورت حقيقت به خود گرفت. مسلمانان، در ميان نا باورى مخالفان به پيروزى رسيدند و درستى وعده هاى خداوند يك بار ديگر ثابت شد.

اين عوامل تأثير بسزايى در تقويت روحيه مؤمنان برجاى گذاشت.

موفقيتهاى سياسى‌

پيش از جنگ احزاب پيشرفت اسلام به كندى صورت مى‌گرفت. هنوز قبايل عرب در گرويدن به اسلام ترديد داشتند. شايد به اين دليل كه مى‌پنداشتند قريش خواهد توانست‌

[1] - مغازى واقدى، ج 2، ص 320 و 366-367

[2] - سيره ابن هشام، ج 3، ص 231

[3] - مغازى واقدى. ج 2، ص 358