نظامى بسيارى بهره مسلمانان گرديد. ابزار نظامى عبارت بود از: صد زره، چهار صد شمشير، هزار نيزه و پانصد كمان عربى. به علاوه گنجينه هاى بزرگان يهود به دست مسلمانان افتاد؛ و ديگر اموالى كه به غنيمت در آمد، مقدار زيادى پارچه، گاو و گوسفند فراوان و مقدار زيادى مواد خوراكى بود. «1»

4- ديگر نبردها- در ديگر نبردهايى كه پس از جنگ خندق روى داد نيز مقدار زيادى غنيمت به دست مسلمانان افتاد. به عنوان نمونه در جنگ مُرَيسيع تعداد- دويست شتر و پنج هزار گوسفند نصيب مسلمانان شد. «2»

پس از اين نبردها وضع مالى حكومت اسلامى رونقى بسزا يافت، تا جايى كه رسول خدا (ص)، در يك سال قحطى به مردم مكه نيز كمك كرد. وقتى آن حضرت خبر وضع ناگوار و رقت بار مردم مكه را شنيد؛ به عنوان يك عمل انسان دوستانه مقدارى مواد خوراكى به آن شهر فرستاد تا در ميان افراد تهيدست تقسيم شود. اين كار در نزد قريش صله رحم به حساب مى آمد و در روحيه آنان تأثير مثبتى داشت. «3»

پيروزيهاى نظامى

رسول خدا (ص)، در پايان جنگ احزاب جمله اى فرمود كه نشان دهنده استراتژى نظامى آينده بود. آن حضرت فرمود:

«الْيَومَ نَغْزُوهُمْ وَلا يَغْزُونَنا» «4»

امروز (از اين پس) ما با آنان پيكار مى‌كنيم و آنها با ما پيكار نمى‌كنند.

اين سخن پيامبر (ص) بيانگر اين حقيقت است كه پس از جنگ احزاب ابتكار عمل به دست مسلمانان افتاد. پيامدهاى اين جنگ براى مخالفان ناگوار و براى مسلمانان خوشايند و اميدوار كننده بود. بت پرستان جزيرة العرب كه منظره فرو ريختن بتهايشان را

--------------

(1) - سيرۀ ابن هشام، ج 3، ص 337

(2) - طبقات ابن سعد، ج 2، ص 78

(3) - تاريخ يعقوبى، ج 2، 56

(4) - الكامل، ج 2، 184؛ طبقات ابن سعد، ج 2، ص 70