رسيد مجموعه پيروزيهاى ياد شده همه از آثار نبرد خندق بود.

از جنگ احزاب بياموزيم‌

نبرد احزاب همچنان كه مسلمانان صدر اسلام را در موقعيتى برتر از دشمن قرار داد، براى ما نيز درسهاى آموزنده اى دارد كه به برخى از آنها اشاره مى‌كنيم:

قاطعيت فرماندهى:

چنان كه پيش از اين اشاره شد، نبرد احزاب سر نوشت ساز بود. اگر مشركان در اين نبرد به پيروزى مى‌رسيدند، با توجه به فراوانى سپاهشان، مسلمانان را تحت تعقيب قرار مى دادند و اين امر براى پيامبر (ص) بسيار گران تمام مى‌شد.

در جنگ احد ديديم كه مشركان با وجود پيروزى، مسلمانان را دنبال نكردند، چون تعداد شان اندك بود و جنگيدن در مدينه با آن عده كم كار آسانى نبود، اما در جنگ احزاب چنين نبود. تعداد مشركان بسيار زياد بود و مدافعان مدينه نيز همگى در ميدان نبرد بودند و فتح شهر كار دشوارى نبود.

رسول خدا (ص)، در چنين شرايطى نشان داد كه فرماندهى بى نظير است. شايد بتوان گفت كه سر نوشت ساز ترين عامل در پيروزى خندق، قاطعيت و سرعت عمل پيامبر (ص) بوده است. پس از آنكه كندن خندق بر گرد مدينه به تصويب رسيد، حضرتش دست به كار شد و پيش از آمدن دشمن كار را به پايان رسانيد. آن حضرت علاوه بر اعمال نظارت بر كندن خندق دشواريهارا خود از ميان مى‌برد و با اين كار روحيه مؤمنان را تقويت مى‌كرد.

كنترل حضور و غياب مدافعان با شخص پيامبر (ص) بود و كسى بى اجازه وى حق ترك محل كار را نداشت. به تعبير امروزى مرخصيها را لغو كرده بود و تنها در صورت ناچارى آن هم براى كوتاه مدت به افراد اجازه مى‌داد كه به شهر بروند و باز گردند. اين در حالى بود كه منافقان مى‌خواستند با ترك محل كار، كندن خندق را به تأخير بيندازند و روحيه مسلمانان را تضعيف كنند.