- در ساير زمانها، ارش؛

- در بعضى از روزها، ارش [1]؛

4- در سلب عقل، ديه كامل و در نقصان آن، ارش مى‌باشد و در اين مسأله، فرقى در اسباب آن وجود ندارد. از اين رو، اگر كسى با ضربه مغزى، ترساندن، سحر و مانند اين‌ها عقل كسى را از بين ببرد، بر جانى پرداخت ديه كامل لازم است [2].

حكم مباشر و سبب جرم‌

جرمى كه اتفاق مى‌افتد و موجب مسؤوليّت و ضمان است، گاهى به مباشر نسبت داده مى‌شود و گاهى به سبب و در مواردى به هر دو، سبب نيز گاهى يكى است و گاهى بيشتر، بنابراين، بحث را در سه مبحث «مباشرت»، «سبب شدن» و «تزاحم موجبات» پى مى‌گيريم:

1- مباشرت‌

منظور از مباشرت آن است كه مجرم به طور مستقيم، مرتكب جرم شود، اعم از اين‌كه آن جرم:

1- بدون وسيله و ابزار از او صادر شود؛ مثل اين‌كه با دست خود كسى را خفه كند يا با ضربه دست و پا او را بكشد؛

2- يا با وسيله و ابزار- مثلًا كسى را با تير (اسلحه) يا كارد- بكشد؛

3- يا قتل بدون توجيه در عرف مردم، به او نسبت داده شود؛ مثل اين كه شخصى را در آتش بيندازد يا در دريا غرق كند يا از بلندى پرت نمايد.

همان گونه كه پيش از اين ذكر شد، هر گاه قتل به طور عمد واقع شود، موجب قصاص مى‌گردد، ولى در اين جا (اجراى قانون ضمان)، سخن در مواردى است كه قتل به طور عمد نبوده و شبه عمد و يا خطاى محض است؛ مانند اين كه كسى به هدفى تيراندازى كند

1- همان، ص 592.

2- همان، ص 578، مسأله 1 ـ 2.