زيرا خراج هنگامى به دست مى‌آيد كه عمران و آبادانى باشد. و كسى كه عمران و آبادانى نكرده در پى گرفتن خراج باشد، سرزمين‌ها را ويران و بندگان را نابود كرده است؛ و چند روزى بيش نخواهد پاييد.

اگر خراجگزاران از سنگينى ماليات و خراج با آفت، يا كم آبى يا زياد آمدن باران و يا سيل‌بردگى يا خشكسالى شكايت كردند تا اندازه‌اى كه اميد به اصلاح وضعيت آنان مى‌رود، از خراجشان كم كن. مبادا تخفيفى كه به آنان مى‌دهى بر تو سنگين آيد؛ زيرا اين ذخيره‌اى است كه پس از آبادى مملكت به تو بازمى‌گردد. [1]

بهترين تعبير درباره اين سخن اين است كه بگوييم: انديشه‌اى تا اين پايه انسانى است، منشأ آسمانى دارد و سخنانى چنين بلند، تنها بر زبان كسانى جارى مى‌شود كه خردى ناب دارند و قلبشان از زلال معرفت الهى سيراب گرديده است. به گواهى تاريخ، هر گاه كه حكمرانان در كشوردارى اصل را بر عمران و آبادانى گذاشته‌اند، دولت و مردم هر دو سود برده‌اند؛ و آنگاه كه بنا را بر پر كردن خزانه و خالى كردن جيب رعيت نهاده‌اند، در واقع مردم را به ويران ساختن بنياد دولت گمارده‌اند. چنانكه سعدى گويد:

عاملى را شنيدم كه خانه رعيت خراب كردى تا خزينه سلطان آباد كند. بى خبر از قول‌حكيمان كه گفته‌اند: هر كه خداى عزّوجلّ را بيازارد تا دل خلقى به دست آورد، خداوند تعالى، همان خلق را برو گمارد تا دمار از روزگارش برآرد.

[1] - نهج‌البلاغه، نامه 53