ببندند». [1] آرى، اگر اميد به چاق شدن دوباره رعيت نبود حتى استخوانش را هم مى‌خوردند تا چه رسد به گوشتش!

بنى اميه بر مقدار خراج و جزيه به دلخواه مى‌افزودند و در اين زمينه هيچ محدوديتى براى خود قايل نبودند. براى مثال جزيه سالانه اهل جزيره [2] در عراق يك دينار، «مدين» گندم و «قسطين» روغن بود. [3] هنگامى كه عبدالملك مروان بر سر كار آمد، روى همه اين موارد دست گذاشت.

او مردم را سرشمارى كرد و دستور داد كه همه بايد كار كنند. سپس مخارج سالانه آنان را سنجيد و باقيمانده‌اش را كه ميزان آن چهار دينار بود از آنان گرفت؛ [4] و اين مبلغ در آن روزگار بسيار زياد بود.

بنى عباس نيز در غصب بيت‌المال دست كمى از بنى اميه نداشتند، بلكه در مواردى رفتارشان از آنان نيز زشت‌تر و خشونت‌آميزتر بود. در دوران اينان بيت‌المال وضعيت پيشين خود را به‌طور كامل از دست داد و به خزانه شخصى خلفا تبديل گرديد. منصور عباسى كه ميان سال‌هاى 136 تا 158 يعنى مدت 22 سال حكومت كرد، هنگام مرگش ششصد ميليون درهم و چهارده ميليون دينار از خود به جا گذاشت. وقتى كه در آستانه مرگ قرار گرفت، خطاب به پسرش مهدى گفت: «من در اين شهر آنقدر مال برايت گردآورده‌ام كه اگر ده سال هم به تو خراج نپردازند، براى دادن حقوق و هزينه‌هاى سربازان و بخشيدن به فرزندان و تأمين مرزهاى كشورت كافى است. در نگهدارى اين اموال كوشا باش، زيرا تا هنگامى كه‌

[1] - تاريخ التمدن الاسلامى، ج 2، ص 26

[2] - جزيرۀ واقع در ميان رودخانه‌هاى دجله و فرات در عراق. ر. ك. معجم‌البلدان، ج 2، ص 134

[3] - «مد» و «قسط» هر دو، واحد وزن هستند. ر. ك. لغت‌نامۀ دهخدا

[4] - تاريخ التمدن الاسلامى، ج 2، ص 26